हाम्रो मन अत्यन्त चञ्चल छ । एकैछिन् पनि चुप लागेर बस्न सक्दैन । कहिले विगतमा हराउँछ, कहिले आगतमा दौडिन्छ । एकै सेकेन्डमा संसारको सात फन्को मार्न भ्याइरहेको हुन्छ । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो ‘बौलाहा’ बाँदरलाई चर्कने कमिलाले टोक्यो भने के हुन्छ । मन पनि त्यस्तै हो कति बेला कस्तो उधुम मच्चाउन पुग्छ पत्तै हुँदैन । चानचुने प्रयासले यसलाई नियन्त्रण गर्नै सकिन्न । गीतामा अर्जुनले कतिसम्म भनेका छन् भने– मनलाई नियन्त्रण गर्ने काम त हावालाई मुठीमा बन्द गर्नुभन्दा पनि कठिन रहेछ । तथापि यथार्थ के हो भने उसलाई नियन्त्रण गर्नै सकिन्न भन्ने चाहिँ होइन । तीव्र वैराज्ञ र अभ्यासले वशमा राख्न सकिन्छ । गीतामा कृष्णले यस्तै कुरा गरेका छन् । यस आलेखमा यसैबारे केही सरल सूत्र प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिएको छ ।  

पहिलो सूत्र हो अनाहदनादको ध्यान गर्ने अभ्यास गर्ने । अनाहदनाद भनेको आहत विनाको नाद हो । दुवै कानको प्वास बन्द गरेर बस्दा जुन आवाज सुनिन्छ त्यही हो अनाहतनाद । यसका लागि सर्वप्रथम मेरुदण्ड सिधा पारेर बस्नुपर्छ र दुवै कानको प्वाललाई कपासले बन्द गर्नुपर्छ । सकिन्छ भने अधोबस्त्रको बाहिरपट्टी कुनै सफा टालो राखेर तलको द्वारलाई पनि बन्द गर्नु राम्रो हुन्छ । यसरी दैनिक करिब १५ मिनेटजति बसेर भित्रबाट आउने गुनगुन आवाज सुन्ने बानी बसाउने हो भने मनलाई नियन्त्रण गर्न सजिलो पर्छ । केही समयपछि बानी पर्छ र कानको प्वाल बन्द नगरी पनि आवाज सुन्न थालिन्छ । त्यसपछि जुनसुकै अवस्थामा पनि फुर्सद हुनासाथ अभ्यास गर्न सकिन्छ ।  

दोस्रो सूत्र हो उल्टो हिँड्ने । अर्थात् दैनिक सय पाइला जति उल्टो हिँड्ने बानी बसाउने । यसले पनि  मनलाई एकाग्र हुन निकै हदसम्म सहयोग पुर्याउँछ । किनभने हामी सुल्टो हिँड्नमा अभ्यस्त छौँ । त्यसैले हिँड्दा पनि गोडा स्वतः गन्तव्यतर्फ सोझिन्छ र मनले फुर्सद पाउँछ । जब मनले फुर्सद पाउँछ, तब नानाभाँतीका जोड घटाउ गर्न थालिहाल्छ । जब उल्टो हिँड्न थाल्छौँ, तब उसलाई त्यसको सन्तुलन मिलाउनुपर्ने हुन्छ र बिस्तारै एकाग्र हुन कर लाग्छ । 

तेस्रो सूत्र हो दैनिक १०० देखि एकसम्म उल्टो गन्ने प्रयास गर्ने । यो पनि उल्टो हिँडे जस्तै हो । एकदेखि १०० सम्म सँधै गन्ने गरेकाले गन्दा पनि मन यतायता भागिरहेको हुन्छ तर जब उल्टो गन्न थालिन्छ त्यसको सन्तुलन मिलाउनुपर्ने भएकाले उसलाई त्यतै केन्द्रित हुन कर लाग्छ । 

चौथो सूत्र हो टाउकोमा पूर्ण घडा राखेर राखेर दैनिक ५०–६० पाइला हिँड्ने प्रयास गर्ने । मनको एकाग्रताका लागि यो पनि उत्तिकै भरपर्दो तरिका हो । जब हामी यसो गर्न थाल्छौँ तब घडा ढलेर पानी पोखिन्छ कि भन्ने डर हुन्छ र उसलाई त्यसैमा एकाग्र हुन कर लाग्छ । 

पाँचौँ सूत्र हो सानो चम्चामा गुच्चा राखेर मुखले च्याप्ने र दैनिक २०–३० पाइला हिँड्ने प्रयास गर्ने । यसो गर्दा पनि चम्चाबाट गुच्चा झर्छ कि भन्ने डरले मनलार्ई एकाग्र हुन कर लाग्छ । 

छैँटौँ सूत्र हो कुनै तलाउ वा घरमा माछाको कुर (एक्वरियम) छ भने त्यसैको छेउमा बसेर माछाको खेल हेर्ने । माछाहरू तल–माथि वा यता–उता गरेर नाचिरहेका छन् । हामी उनीहरूको गतिविधि हेरिरहेका छौँ । हेर्दाहेदैै मनले कतिबेला समाधि लिसकेको हुन्छ पत्तै हुँदैन ।  

सातौँ सूत्र हो डोरीमा हिँड्ने वा हातको औँलामा लामो लठ्ठी राखेर औँलाहरूमा चाल्ने प्रयास गर्ने । गोर्खेलौरी खेल्ने नेपालको पुरानो चलन हो । यो विधि पनि त्यस्तै हो । यसो गर्दा औँलाबाट लठ्ठी खस्छ भन्ने भन्ने डर हुन्छ र मनलाई त्यसैमा केन्द्रित हुन कर लाग्छ ।  

यी उदाहरणका लागि प्रस्तुत गरिएका केही सूत्र हुन् । खोज्दै गए यस्ता सूत्रहरू अरू पनि फेला पर्न सक्छन् । आफूलाई जुन मन पर्छ त्यही अपनाए हुन्छ । जुन भए पनि यी भनेका मन स्थिर गर्ने प्रारम्भिक चरण हुन्, जसले मनलाई एकाग्र बनाउन सहयोग पुर्‍याउँछ । जब मान एकाग्र हुन थाल्छ तब काममा सफलता मिल्न थाल्छ । यस्तो अवस्थामा काम जुनसुकै गरे पनि स्वतः त्यो योग हुन पुग्छ । आखिर योग भनेको पनि के हो र इष्ट व्यक्ति, वस्तु वा विषय प्राप्तिका लागि अप्नाइने पद्धति नै त हो । अस्तु अहिलेलाई यति नै ।