खाडीको चर्को घाम सहेर वर्षदिनपछि घर फर्किदै थिए म्याग्दीकी टेकदेवी बुढाथोकीका श्रीमान् । टेकदेवीको काखमा डेढ वर्षको छोरा छोडेर परिवारका लागि भनेर खाडी हानिएका थिए उनी । चार वर्षपछि परिवारको शीतल छहारीमा बस्न पाउँदै थिए । घरबाट केही दूरीमै घटेको घटनामा परेर उनी परिवारसँग सुख बाड्नुअघि नै अस्ताए ।  

२०६० साल, बेनी भीडन्तको रात । घर फर्कँदै गर्दा अबेर भएपछि बेनीमा बास बसेका थिए श्रीमान् । घरको आँगन पुग्नुअघि नै आफ्नै सेरोफेरोमा हराए । त्यसपछि साथमा छोरा भएपनि टेकदेवीले एक्ली महसुस गरिरहेकी छिन् । उनले एक्लो प्रयासबाट जसोतसो गाउँमा दुःख गरेर छोरालाई काठमाडौं पठाइन् । पढाइन् । पढेको छोरा देशको परिस्थितिले बेरोजगार छ । छोरालाई देखेर टेकदेवीलाई पीरले थप गलाउँछ । छोराको कुरा गर्न साथ धुरुधुरु रुन्छिन् उनी । छोराको भविष्यको चिन्ता छ उनलाई ।

तत्कालीन विद्रोही नेकपा (माओवादी) र राज्यसत्ताबीच चलेको १० वर्षे लडाइँमा सबैभन्दा बढी चोट सर्वसाधारणले पाए । द्धन्द्ध जसको होस्, प्रहार आमनागरिकले सहनुपर्छ । त्यो प्रहारको पीडा टेकदेवीले आजसम्म भोग्दै आएकी छिन् । श्रीमान् गुमाएको पीडा आफूसँग दबाएर राखेकी छिन् नै । एकल महिला भएपछि समाजले गरेको विभेदको घाउ सधैँ आलो भइरहन्छ । समाजमा ‘बोक्सी’देखि ‘चोर’को आरोप खेप्नुपरेको छ टेकदेवीले । 

‘त्यस्तो त कति हो कति । कतिले के–के आरोप लगाए मलाई । खेतको बाटो हिँड्दा आलीका सिमी चोरेको आरोप पनि खेपेँ । फलानोसँग हिड्छेस् भन्नेजस्ता बातसमेत ममाथि लागे,’ गहभरि आँशु पार्दै उनले भनिन्, ‘त्यतिमात्र होइन, कसैले त मलाई बोक्सीको आरोप पनि लगाए । लाउनुपर्ने सबै आरोप मलाई लागिसके । त्यस्तै आरोप अझै नि आउँदै छन् ।’

बोक्सीको आरोप आए टेकदेवीलाई सहनै नसकिने पीडा भयो । यसलाई लिएर उनी गाउँलेविरुद्ध प्रतिकारमा पनि उत्रिइन् । प्रहरीमा जाने डर देखाएपछि गाउँले तर्सिएका थिए । उनका अनुसार भर्खरै जन्मिएको बच्चा बिरामी भएपछि परिवारले झारफुक गर्न धामी बोलाए । झारफुक गर्ने ती व्यक्तिले बोक्सी रहेको आरोप लगाउँदै टेकदेवीको नाम बके । त्यसरी उनलाई बोक्सीको आरोप लागेको थियो । आफूलाई यस्ता आरोप बारम्बार आइरहँदा पनि सहेर बसेको उनी बताउँछिन् । 

‘न्यायका लागि पुलिस बोलाउँछु भन्दा उल्टै मलाई गाउँलले धम्की दिए । यसले गर्दा उजुरी दिइँन । बिरामी भएको त्यो नानी पनि बित्यो । यसले गर्दा यो विषय थप कोट्याउन मन लागेको छैन । जे आरोप लगाएपनि सहेरै बसेकी छु,’ दुःखी हुँदै उनले सुनाइन् । 

बोक्सीको आरोपले टेकदेवीलाई त्यति मन दुखाउँदैन, जति ‘श्रीमान् खाइस् वचन’ले पिरोल्छ । ती अनेकन विभेदका आरोपलाई कर्म ठान्छिन् उनी रुँदै प्रश्न गर्छिन्, ‘दोहोरो हानाहानमा परेर त्यस्तो घटना भो, अहिले छिमेकीले मलाई तँ तेरो पोईलाई खलक्क खाएकीे मान्छे भन्छन् । मेरो कर्मै उस्तो हो कि ?’

टेकदेवीकै जस्तो श्रीमान गुमाएको पीडा बेनीमा धेरैको छ । त्यसैमध्येकी अर्की हुन्– रेवती शर्मा आचार्य । द्धन्द्धले दिएको पीडा उनलाई सधैँ आलै लाग्छ । बेनीको एक रातले उनको परिवारका दशा शुरू भए । १७ वर्षका छोरा एसएलसीको ट्युसन पढ्नका लागि बजारमा बसेका थिए । एकरात उनी बसेको घरको आडमा बम पड्कियो । त्यसले उनको दिमागमा ठूलो असर पर्यो । त्यसपछि डिप्रेसनको औषधि चलाइयो । त्यसपछि उनको एसएलसी दिने सपना त्यही रोकियो ।

‘उ जेठो छोरा हो । केही गर्ला भन्ने परिवारलाई धेरै भसोसा थियो । अहिले दीर्घरोगी भएर केही गर्न नसक्ने भएको छ । कति पीडा छ त्यो त भोग्नेलाई मात्र थाहा हुन्छ,’ भावुक हुँदै रेवतीले भनिन् ।  

रेवतीका छोरा अहिले गाउँमा सानोतिनो जागिर खाइरहेका छन् । औषधि छुटाउनु हुँदैन । चेकजाँच पनि नियमित रुपमा गरिहनु पर्छ । रेवतीका श्रीमान् पनि बेनीकै खानेपानी कार्यालयमा कार्यालय सहयोगीका रुपमा काम गर्थे । उनलाई पनि द्वन्द्वका बेला राज्य पक्षले मर्नु न बाँच्नु बनाएको थियो । सुरक्षाकर्मीको कुटपिटबाट उनको आँखा फुटेको थियो । ‘राज्य पक्षले मेरा श्रीमान्लाई मर्नु न बाँच्नु बनायो । कुटपिटबाट आँखा फुट्यो,’ उनले पीडा सुनाइन् ।

बेनी बजारबाट केही दूरीमा मात्र छ रेवतीको घर । एकरात घरमा सुतिरहेको बेला राज्य पक्षको सशस्त्र समूह घरमा आए । सुतिरहेका श्रीमान्लाई लिएर गए । ‘श्रीमान्लाई भेस्ट र कट्टु लगाएको अवस्थामा लगियो । मैले म पनि जान्छु भनेँ । उनीहरूले सोधपुछका लागि हो भने । वनमा पुर्याएपछि बम पड्कियो । श्रीमान्लाई त्यही मारे भन्ने भो मलाई । लाश त खोज्न पर्यो नि भनेर एक्लै हिँडे खोज्न,’ उनले त्यो दिनको दर्दनाक अवस्था सुनाइन् । 

मध्यरातमा श्रीमान्को लाश खोज्न हिँडेकी रेवतीलाई थोरै राहत मिल्यो । उनका श्रीमान् जिउँदै भेटिए । उनी आर्मी ब्यारेक पुगिन् । केहीदिनको केरकारपछि सेनाले छोडिदिए । ‘श्रीमान् घर फर्किदा उहाँको आँखा फुटेको थियो । शरीरभरि पाइलाका छाप थिए,’ गहभरि आँशु बनाउँदै उनले भनिन् ।

त्यसपछि रेवतीका श्रीमान् बिरामी पर्न थाले । पोखरामा नभएपछि उनलाई भरतपुर पुर्याइयो । उनलाई शरीरमा अन्य रोग पनि देखियो । ‘उपचारका लागि पोखरादेखि भरतपुरसम्म लानु पर्यो । यस्तो हुँदा पनि कतैबाट राहत पाइएन । भरतपुर अस्पतालमा चेकजाँचकै क्रममा डाक्टरले सोधपुछ गरेका थिए– कुनैदिन चोट परेको थियो र बुवा तपाईँको शरीरमा ?,’ त्यो क्षण सम्झिँदै उनले भनिन्, ‘डाक्टरको त्यो प्रश्नले मेरो भक्कानो फुट्यो ।’

श्रीमान्को उपचार केही समय चल्यो, तर पार लागेन । कुटाइको पीडाबाट उब्जिएका रोगकै कारण उनी सदाका लागि अस्ताए । रेवतीले एकातिर श्रीमान् गुमाइन्, अर्कोतिर छोराले बेनी आक्रमण झेलेको पीडा अझै बिर्साउन सकिएको छैन । अब त द्वन्द्व सकिएको पनि २० वर्ष पुग्न लागेको छ । तत्कालीन विद्रोही समूहकै सरकार पटक–पटक बनेको छ । अहिले पनि सो समूहका सर्वोच्च नेता पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड प्रधानमन्त्री छन् । तर रेवती र उनको परिवारलाई सरकारबाट केही सहायता आएको छैन । छोराको उपचारमा लागि पोखरामा भएका केही गैरसरकारी संस्थाले सहयोग गरेको रेवतीले बताइन् । 

द्वन्द्वको समयमा मानकुमारी परियारका छोरा ११ वर्षका थिए । उनका श्रीमान् बेनीमा ज्यामी काम गर्थे । छोरा पनि बाबुसँगै बसेर पढ्न भनेर बेनी झरे । घरबाट डेढ घण्टाको दूरीमा छ– बेनी बजार । यता मानकुमारी भने घरमै थिइन् । उता बेनीमा विद्रोहीको आक्रमण भयो । आक्रमणको रात उनले आफ्नै घर थर्किएको महसुस गरिन् ।

बेनीमा रहेका श्रीमान् र छोराको पीरले उनी निदाउन सकिनन् । बेनी बजारमा केही भएको आशंका उनमा थियो । आमा भेट्न त्यो दिन मात्र घर पुगेका जेठो छोराले आमालाई सान्त्वना दिए । मानकुमारी भोलिपल्ट बिहान थालमा भात मुछ्दै थिइन् । खबर आयो– श्रीमान् सधैँका लागि गए भन्ने । कमाउने श्रीमान् बितेपछि उनलाई गुजारा चलाउनै गाह्रो भयो । श्रीमान् बितेको शोकबाट नडुब्दै घरमा तमसुक ल्याउनेको लाइन नै लागे । यसले उनलाई थप पीडा दियो । त्यसपछि मात्र उनले थाहा पाइन् ऋणको भार

मानकुमारीका तीनमध्ये दुई छोरा सँगै छन् । ती पनि बेरोजगार छन् । द्धन्द्धपीडितको नाताले उनले सरकारबाट राहत त पाइन्, तर, सन्तुष्ट भने छैनन् । सरकारले छोरालाई रोजगारी दिए हुन्थ्यो भन्ने उनको आशा छ । ‘कमाउने श्रीमान् बितेपछि गुजारा चलाउनै गाह्रो भयो । थोरै राहत त पाउँ । त्यसले कतिञ्जेल पुग्थ्यो र ! छोराले रोजगारी पाए हुन्थ्यो,’ उनको सरकारसँग माग छ ।