वैदिक मन्त्रद्रष्टा ऋषिहरूको चर्चा गर्दा महर्षि कश्यपलाई पनि बिर्सन हुँदैन । यद्यपि उनीद्वारा दृष्ट मन्त्रहरूको छुट्टै मण्डल छैन तर उनी र उनका गोत्रज तथा प्रवरभित्रका सदस्यहरूका समेत मन्त्र र सूक्त ऋग्वेदका विभिन्न मण्डलमा प्रशस्तै भेटिन्छन् । ऋग्वेद आठौं मण्डलको २९औं सूक्तका द्रष्टा ऋषि कश्यप नै मानिएका छन् ।

कुल १० वटा मन्त्र रहेको यस सूक्तमार्फत उनले सूर्य, अग्नि, त्वष्टा, इन्द्र, रुद्र, पूषा, विष्णु, अश्विनिकुमार, मित्रावरुण आदि देवताको विशेषता प्रस्तुत गर्दै उनीहरूको शक्ति र कार्यप्रकृतिबारे सम्यक् विवेचन गरेका छन् । पौराणिक दर्शनका अनुसार सूर्य त यसै पनि उनैबाट उत्पन्न भएका मानिन्छन् । यसबाहेक अन्य दैवी शक्ति र सत्ताबारे पनि उनी राम्रै जानकार देखिन्छन् ।

ऋग्वेदकै मण्डल नवौं सूक्त ६३ का केही मन्त्र तथा ऐ ऐ सूक्त ६४, एवं ९१–९२ र ११३–११४ का स्मरणकर्ता पनि उनै मानिएका छन् । सोम देवताको स्वरूप र शक्ति वर्णन गरिएका यी मन्त्रहरूमार्फत उनले सौर्यमण्डलदेखि मर्त्यमण्डलसम्म सबैको कल्याणको कामना गरेका छन् । त्यसमा पनि सूक्त ९२औंको चौथो मन्त्रमा जुन ३३ वटा विश्वेदेवको चर्चा गरेका छन् त्यसको महत्व झनै बढी रहेको देखिन्छ । यद्यपि यहाँ यी ३३ विश्वेदेव कुन कुन हुन् उनी प्रस्ट बोलेका त छैनन् तर उनले जसरी जीवन शोधनको प्रसङ्ग उठाएका छन् त्यसको आधारमा भन्नुपर्दा उनीहरू तिनै ३३ किसिमका देवता रहेका प्रस्टै अनुभूत गर्न सकिन्छ, जुन जीवन र जगतसित प्रत्यक्ष सम्बन्धित छन् ।


हामीले ३३ कोटि देवता भनेका पनि ३३ करोड होइनन् । तिनै ३३ किसिमका देवता नै हुन्, जसमा अष्ट वसु, एकादश रुद्र, द्वादशादित्य, इन्द्र र प्रजापति पर्छन् । यीमध्ये अष्टवसु भनेका अग्नि, वायु, आकाश, अन्तरिक्ष, सूर्य, चन्द्रमा, नक्षत्र र पृथ्वी हुन्, जसले जगत् र जीवन बसाउने र बनाउने काम गर्छन् । एकादश रुद्रमा १० प्राण वायु र एक आत्मा गरी ११ वटा पर्छन् । कतिपय विद्वानले रुद्र शब्दलाई शरीरबाट निस्कँदा सबैलाई रुवाउने भएकाले उनीहरूलाई रुद्र भनिएको हो भन्ने अर्थमा पनि लिएका छन् । त्यस्तै द्वादशादित्य भनेका १२ महिनाको मालिक हुन् भने इन्द्र मेघ र प्रजापति यज्ञसित सम्बन्धित छन् ।

नवौं मण्डलकै ९९ औं र १०० औं सूक्त महर्षि कश्यपका संयुक्त रूपमा देखिएका सूक्त हुन् । यी सूक्तका द्रष्टा ऋषि उनी र रेभसूनु मानिएका छन् । उनीहरूले यी सूक्तमार्फत सोम देवतासित उच्च मनोबल र बुद्धिबलको कामना गरेका छन् । त्यस्तै नवौं मण्डलका ६३ औं सूक्तका द्रष्टा ऋषि पनि उनकै प्रवरभित्रका निध्रुव मानिएका छन् । कुल ३० मन्त्र रहेको यस सूक्तमार्फत सोम देवतासित लोकहितका लागि धनधान्य र ऐश्वर्यको प्रार्थना गरिएको छ । त्यस्तै पाँचौ मण्डलको ४४ आंै सूक्त र नवौं मण्डलको ५३–६०औं सूक्तका द्रष्टा पनि कश्यपकै सन्तान अवत्सार मानिका छन् । मण्डल पाँच सूक्त ४४ को १०आंै मन्त्र अनुसार यी अवत्सार जति ज्ञानी देखिएका छन् ऐ १३ का अनुसार त्यति नै परोपकरी समेत देखिएका छन् । गाईका परमभक्त मानिएका यी ऋषिले निःशुल्क दूध वितरण गरेर तत्कालीन समाजको यथेष्ट सेवा गरेको देखिन्छ ।

महर्षि कश्यप सप्तऋषिमध्येमा पनि पर्छन् । उनले त्यो पद कसैले दया र मायाले दिइएको नभई आफ्नै प्रज्ञाशक्तिद्वारा हासिल गरेका हुन् । वैदिक समाजमा सप्तऋषिको कति बढी सम्मानजनक स्थान छ भनिरहनुपर्दैन । यसको प्रमाण स्वयं वैदिक ग्रन्थहरूले नै दिइरहेका छन् । प्रत्येक कल्पमा समाजमा शान्ति, सदाचार र सुशासन कायम गर्ने काम यिनै सप्तऋषिको मानिन्छ ।

ऋग्वेद १ । २४ । १० ले यिनलाई नक्षत्रको संज्ञा दिँदै रातको समयमा चम्केर प्रकाश प्रदान गर्छन् भन्ने अर्थमा लिएको छ । यसको अर्थ पनि उनीहरूले ज्ञानको उज्यालोबाट अज्ञानको अन्धकार हटाउँथे भन्ने नै हुन्छ । वेदको तमसो मा ज्योतिर्गमय भन्ने शब्दलाई आगोको राँको लिएर जाऊ भन्ने अर्थमा लिन थालियो भन्ने सम्भवतः त्यसभन्दा बालापन अर्को हुने छैन । यसबाहेक सप्तऋषिहरू नवौं मण्डलको १०७ औं सूक्त र दशौं मण्डलको १३७ औं सूक्तको संयुक्त द्रष्टा समेत मानिएका छन् ।

कश्यपको स्थान गोत्रप्रवर्तक ऋषिमा समेत देखिएको छ । उनको गोत्रलाई काश्यप भनिन्छ । तर कतैकतै कश्यप भनिएको पनि पाइन्छ । कुन चाहिँ शुद्ध हो वा यी दुई अलगअलग पो हुन् कि यसलाई छुट्याउन जिम्मा भने तत्सम्बन्धी विद्वानहरूलाई नै छाडिदिनु मनासिब हुनेछ । काश्यप गोत्र हुनेहरूमा हाल अग्रहरि, अधिकारी, अवस्थी, ओझा, झा, बोगटी, भट्ट, कार्की, घिमिरे, घोडासैनी, चटौत, देउवा, भुजेल, मालाकार, माथेमा आदि सयौं थर देखिएका छन् । यी सबै उनका गोत्रीय परिवारभित्र पर्छन् । यसबाहेक जसको गोत्र पत्ता लागेको छैन वा जसको गोत्र छैन ती सबै काश्यप गोत्र नै मानिन्छन् भन्ने धार्मिक मान्यता छ । त्यसैले हाल विश्वमा उनको गोत्रीय परिवारसंख्या कति पुगेका होलान् सोझै अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार उनी ब्रह्मपुत्र मरिचिका छोरा हुन् । उनको आमाको नाम कला हो । उनले दक्षप्रजापतिको १३ वटी कन्यालाई एकैसाथ विवाह गरेका थिए । यिनै माताजीहरूबाट देव, दानवहरूदेखि नाग, गरुड आदिसम्मका प्राणी समुदायको उत्पत्ति भएको मानिन्छ । वैदिक ग्रन्थले पनि इन्द्रलाई कश्यपका छोरा हुन् भनेको छ । ऋग्वेद ३ । ४८ । २ ले बढो कलात्मक ढङ्गले इन्द्रको बाबु कश्यप हुन् भन्ने प्रस्ट पारेको छ ।
वैदिक मन्त्र तथा सूक्तहरूबाहेक महर्षि कश्यपको धर्मसंहिता पनि फेला परेको छ, जसलाई कश्यपस्मृति भनिन्छ । कतैकतै कश्यप धर्मशास्त्र भन्ने गरिएको पनि पाइन्छ । यहाँ उनले गृहस्थीधर्म र संस्कारहरूबारे सम्यक् विवेचन गरेका छन् । यसै पनि उनी जुन घरमा अतिथिको सेवा हुँदैन, त्यो घर स्यालको ओडार ठान्थे र अरूलाई पनि त्यस्तै शिक्षा दिने गर्थे ।

सृष्टिबारे पूर्व र पश्चिमको आ–आफ्नै मान्यता छन् । हामी पूर्वीयहरू सृष्टिको स्रोत ब्रह्माजीलाई मान्छौं । अझ उनको पनि स्रोत खोज्न परे प्रकृतिको परम सत्ता परब्रह्म परमात्मासम्म पुग्न पनि सक्छौं तर पश्चिमाहरू सृष्टि कसैले गरेको नभई आफैं भएको हो भन्ने मान्यता राख्छन् । थाहा छैन, संसारको सृष्टि आफै भएको हो कि कसैले गरेका हुन् तर समग्र सभ्यताको सृष्टि भने यिनै कश्यपादि ऋषिहरूले गरेका हुन् ।

हामी मानौं नमानौं यतिबेला हामी जुन भूमण्डलीकरणको कुरा गरिरहेका छौं, त्यसको जग पनि उनीहरूले नै बसाएका थिए र विकासको जुन संसारमा खडा भएका छौं त्यसको शिलान्यास पनि उनीहरूले नै गरेका थिए । कदाचित् उनीहरूले सभ्यताको संसारमा ताते गर्न सिकाएका थिएनन् भने सम्भवतः मानव समाज आज पनि प्रकृतिको कुनै कुनामा बसेर ढुङ्गे औजार नै उध्याइरहेका हुने थिए । हामी अरू गरे गरौं, नगरे नगरौं तर कम्तीमा ऋषिहरूको योगदानलाई भने नबिर्सौं । अन्यथा अरू पहिचान खोज्ने क्रममा भएको पहिचान नै गुमाउन बेर लगाइरहेका हुने छैनौं ।

---

---