वैदिककालीन समाजसुधारको क्षेत्रमा देवेन्द्राणी शची अग्रस्थानमा लिइने नाम हो । हुन त उनको समय अहिलेको होइन, हजारौं वर्ष पूर्वको हो तर उनको समाज सुधारसम्बन्धी अभियान भने अहिले पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ । यसका लागि तत्कालीन परिवेशमा उनले जे जति गरिन् निस्सन्देह त्यो स्तुत्य छ र यसबाट अहिलेका समाजसुधारक हौं भन्नेहरूले समेत केही न केही शिक्षा लिनुपर्ने देखिन्छ । आजको बसाइमा उनै वैदिककालीन समाजसुधारकी अग्रणी व्यक्तित्व शचीको जीवनदर्शनका पाना पल्टाउने प्रयास गरिएको छ ।
वैदिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार शचीले सामाजिक सद्भाव र समुन्नतिका लागि निकै ठूलो संघर्ष गरेकी छन् । यसका लागि उनले उँचनीच, जातिपाती, धर्मसंस्कृति आदिका बन्धन तोडेकी मात्र छैनन्, साम्प्रदायिक विद्वेष जस्ता सङ्कीर्ण सोचको पर्खालसमेत भत्काउन पुगेकी छन् । उनको देवराज इन्द्रसँगको प्रेमविवाह प्रकरणलाई यसैभित्र लिन सकिन्छ । उनी असुर सम्प्रदायकी थिइन् । देवराज इन्द्र सुर सम्प्रदायका थिए । तत्कालीन भूगोलका यी दुई यस्ता सम्प्रदाय हुन् जो आपसमा लडार्इं, झगडा, तथा मारकाट गरेर कहिल्यै थाक्दैनथिए । यस्तो अवस्थामा एउटी असुर राजकुमारीले सुर सम्प्रदायका राजा इन्द्रसँग प्रेम विवाहको जोखिम उठाउनु चानचुने कुरा थिएन । तैपनि समाजमा लामो समयदेखि कायम रहदै आएको हत्या, हिंसा र आतङ्कलाई समाप्त गर्न कोही न कोही अघि सर्र्नैपर्ने थियो । राजकुमारी शचीले यही जोखिम मोलेकी छन् र यसैको माध्यमबाट साम्प्रदायिक सद्भावको गाँठो दरिलो पारेकी छन् ।
उनी वैदिक मन्त्रद्रष्टाहरूमध्येमा पनि पर्दछिन् । खासगरी वैदिक मन्त्रद्रष्टा पुरुषलाई ऋषि भनिन्छ भने महिलालाई ऋषिका भनिन्छ । यिनै ऋषिकाहरूबीच उनको स्थान सर्वाधिक अगाडि देखिएको छ । उनका शची र देवेन्द्राणी बाहेक अन्य नाम पनि छन् । इन्द्रकी पत्नी भएकीले उनलाई इन्द्राणी पनि भनिन्छ । देवेन्द्राणी चाहिं इन्द्रलाई देवराज पनि भन्ने गरिएकोले त्यसैको आधारमा रहन गएको हो । यसबाहेक उनलाई पुलोमजा र पौलोमी भन्ने गरिएको पनि पाइन्छ । असुर राजा पुलोमाकी छोरी भएकीले त्यसो भनिको हो ।
उनले समाजसुधारका लागि वैदिक ग्रन्थहरूमै विशेष आवाज उठाएकी छन् । ऋग्वेद दशौं मण्डलको १४५ औं सूक्त उनैद्वारा देखिएका मन्त्रहरूको सँगालो हो । यसमा जम्मा छवटा मन्त्र छन् । यी छवटा मन्त्रहरूमा घर–परिवार तथा सामाजिक सुधार र समुन्नतिको विशेष कामना गरिएको छ । उनले यी मन्त्रहरूमा घर, परिवार तथा सामाजिक वातावरण दूषित गराउने यावत् पक्षलाई कसरी हटाउने भन्नेबारे सटीक विचार प्रवाह गरेकी छन् । यसबाहेक यसै मण्डलको १५९ औं सूक्तलाई पनि उनैद्वारा देखिएको मन्त्रहरूको सँगालो मानिएको छ । यसमा पनि कुल छवटा नै मन्त्र छन् र यिनीहरूको पनि आशय करीब उस्तै रहेको छ ।
धैर्य, साहस र पराक्रमका क्षेत्रमा त उनलाई एक किसिमले त्रिवेणीकै रूपमा लिन सकिन्छ । बौद्धिक चातुर्यलाई पनि उनको मूलभूत विशेषता नै मान्न सकिन्छ । उनले आफंै युद्धमोर्चा सम्हालेको उदाहरण त भेटिँदैन । युद्ध रोक्नका लागि जीवन र मरणको मैदानमा उत्रनसक्ने यी वीराङ्गनाको यो क्षेत्र हुँदा पनि होइन । तथापि सन्धि, विग्रह आदि राजनीतिक र कूटनीतिक क्षेत्रमा इन्द्रलाई उनले दिएको सल्लाह र सुझावको भने थुप्रै उदाहरण भेटिन्छन् । उनले बौद्धिक चातुर्यका कारण तत्कालीन समयका त्रिलोक विजयी मानिएका राजा नहुषलाई सत्ताच्युत गरेकी मात्र छैनन् आफ्नै कर्तुतका कारण मानसरोवरमा लुक्न पुगेका पति इन्द्रलाई पुनः स्वर्गको सत्तामा फर्काउने कामसमेत गरेकी छन् ।
सांस्कृतिक क्षेत्रमा पनि उनको स्थान एक पाइलो अगाडि नै देखिन्छ । स्वयंवर विवाहको त उनी प्रवर्तक नै मानिएकी छन् । वैदिक ग्रन्थहरूमा प्रेमविवाह गर्ने पहिलो पात्र उनी नै देखिएकी छन् । प्रेमविवाह भनेको पनि अन्ततः स्वयंवर विवाह नै हो । त्यसैले उनी स्वयंवर विवाहको आदिप्रवर्तक मानिएकी हुन् । त्यसैले हुनुपर्छ अहिलेसम्म पनि स्वयंवर गर्दा कन्याहरूले सर्वप्रथम उनकै पूजा गर्ने गर्दैै आएका छन् । यतिबेला स्वयंवराकाङ्क्षी कन्याले ‘देवेन्द्राणी नमस्तुभ्यं देवेन्द्र प्रियवादिनि । विवाहभाग्यमारोग्यं पुत्रलाभं च देहि मे ।’ .अर्थात् हे देवेन्द्राणी ! हे देवेन्द्रकी प्रियवादिनि ! तिमीलाई नमस्कार गर्दै स्वयंवरद्वारा विवाहबन्धनमा बाँधिदैछु । अतः सौभाग्य, आरोग्य र असल सन्तानको कामना गर्दछु भन्दै उनीसँग आशीर्वाद माग्ने गर्छन् ।
यस परम्परालाई सामाजिक वर्ग समन्वयको अचुक अस्त्रको रूपमा समेत लिन सकिन्छ । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो वर्ग समन्वयका लागि सहकार्यले मात्र पुग्दैन । सहयात्राको समेत आवश्यकता पर्दछ । उदाहरणका लागि छुवाछुत उन्मूलन अभियानलार्ई नै लिन सकिन्छ । हाम्रो यहाँ यसको शुरुवात विगत ५५ वर्ष अघि नै भएको हो । यस अवधिमा कति कानून बने, कति संवैधानिक प्रतिबद्धताहरू व्यक्त भए । कति सहकार्य भए । कति सहभोजहरूका आयोजना गरिए तैपनि यसको पूर्णतः उन्मूलन भने अझै हुन सकिरहेको छैन । यसैले प्रष्ट पार्छ कि यसका लागि सहकार्य र सहभोजले मात्र पुग्दो रहेनछ, सहयात्राको समेत उत्तिकै आवश्यकता पर्दो रहेछ । भातभान्छा मिलेर मात्र हुँदो रहेनछ, चुलाचौका पनि मिल्नुपर्दो रहेछ । बैठककोठा मिलेर मात्र पनि हुँदो रहेनछ, शयनकक्ष पनि मिल्नुपर्दो रहेछ र मन मात्र मिलेर पनि हुँदो रहेनछ, तन पनि मिल्नुपर्दो रहेछ । इन्द्राणीले यही बाटो रोजेकी छन् र इन्द्रसँगको रक्तमिश्रणबाट एक छोरा र एक छोरीको जन्म दिएर सद्भावको डोरी बाट्ने काम गरेकी छन् ।
उनलाई लिङ्गभेदविरोधी अभियानको पनि विशेष उदाहरणको रूपमा लिन सकिन्छ । उनले लिङ्गभेदविरोधी विचारलाई गतिलो झापड दिएकी मात्र छैनन् यसलाई पूर्णतः निर्मूल पार्नुपर्छ भन्ने सन्देश समेत दिएकी छन् । अहिले पनि कतिपय शास्त्रका ठेकेदारहरू महिलाले वेद पढ्न हुँदैन भन्न पछि परिरहेका छैनन् । यसमा कतिपय पौराणिक ग्रन्थहरूले पनि मलजलको काम गरिरहेका छन् तर इन्द्राणीले वैदिक मन्त्रहरू रचना गरी वैदिक युगमै यसको उत्तर दिइसकेकी छन् । तिनै महिलाको आशीर्वाद लिएर वैवाहिक कार्य सम्पन्न गर्न हुने । त्यस्तै तिनै महिलाद्वारा साक्षात्कार गरिएका वैदिक मन्त्रहरूका ठेलीलाई पवित्र गन्थ मानेर नमन पनि गर्ने अनि तिनै महिलाले वेद पढ्न हुँदैन भन्नु भनेको बौद्धिक दरिद्रताबाहेक केही हुँदै होइन । त्यसैले यस्ता उपबुज्रुकहरूले समेत एकपटक यसतर्फ ध्यान दिनैपर्ने देखिन्छ ।

---

---