महर्षि गृत्समद र उनको देन

वैदिक विद्वानहरूमा महर्षि गृत्समद पनि उज्ज्वल नक्षत्र हुन् । अङ्गिरावंशीय शुनहोत्रका छोरा मानिएका गृत्समद वैदिक मन्त्रद्रष्टा ऋषिमा पनि पर्छन् । ऋग्वेदको दोस्रो मण्डल उनैद्वारा देखिएका मन्त्रहरूको सँगालो मानिन्छ ।

यसैको कारण यस मण्डललाई गार्त्समद मण्डल भन्ने गरिएको पनि पाइन्छ । कुल ४३ वटा सूक्त रहेको यस मण्डलमा इन्द्र, अग्नि, आदित्य, मित्रावरुण, वरुण, विश्वेदेव र मरुत् आदि देवताको उपासना गरिएको ४३१ मन्त्र रहेका छन् ।
साथै नवौं मण्डलको सूक्त ८६ को ४६ देखि ४८ सम्मको मन्त्रको द्रष्टा पनि उनी नै मानिएका छन् । ऋग्वेदबाहेक अथर्ववेद, ऐतरेय ब्राह्मण, शतपथ ब्राह्मण, बृहद्देवता, महाभारत, गणेशपुराण आदिमा समेत उनको उपस्थिति राम्रै भेटिन्छ ।

शुनहोत्रका छोरा भएकाले उनलाई शौनहोत्र भन्ने गरिएको पनि पाइन्छ तर उनको प्रसिद्धि भने बढी भृगुवंशीय शुनक ऋषिका दत्तक पुत्रको रूपमा रहेको देखिन्छ । भुगुवंशी शुनकका पुत्र भएकै कारण उनलाई शौनक गृत्समद भन्ने गरिएको प्रसङ्ग कल्याण वेदकथाङ्कमा भेटिन्छ ।
गृत्सको अर्थ प्राण र मदको अर्थ अपान हुन्छ । उनी यही प्राण र अपानलाई एकैसाथ समन्वय गरेर हिँड्न सक्ने जस्ता अद्वितीय चमत्कार देखाउन सक्थे । त्यसैले उनलाई गृत्समद भन्ने गरिएको हो भन्ने विद्वानहरूको कथन छ ।

गृत्समद जति ब्रह्मज्ञानी थिए, त्यति नै कर्मकाण्डी पनि रहेका छन् । उनले ठूलाठूला वैदिक यज्ञ–अनुष्ठान सम्पन्न गराएका प्रसङ्ग वैदिक ग्रन्थहरूमा भेटिन्छ । प्रायः के देखिन्छ भने ब्रह्मज्ञानीहरू कर्मकाण्डी हुँदैनन् ।
उनीहरू कर्मकाण्ड गरेर स्वर्ग जान खोज्नु र प्वाल परेको डुङ्गामा चढेर विशाल समुद्र तर्न खोज्नु उस्तै हो भन्ने मान्यता राख्छन् । त्यस्तै कर्मकाण्डभित्र ब्रह्मज्ञानको खोजी पनि उस्तै हो । बरू निरक्षर व्यक्ति ब्रह्मज्ञानी हुन सक्छन्, भएका छन् तर कर्मकाण्डी व्यक्ति ब्रह्मज्ञानी हुन सक्दैनन् ।
यी दुवै अलग अलग धार हुन्, जुन एक स्थानमा जोडिनै सक्दैनन् तर महर्षि गृत्समद भने अपवादमा देखिएका छन् । उनले ब्रह्मज्ञानसम्बन्धी र कर्मकाण्डसम्बन्धी दुवै धारलाई एकैसाथ वहन गरेर हिँडेका छन् ।

तपस्या, पराक्रम, योग, साधना र मन्त्रशक्तिको बेजोड सङ्गम मानिने यी महर्षिलाई सबै किसिमको शक्ति प्राप्त थियो । उनी अन्तरिक्षमा उड्न पनि सक्थे र समुद्रमा हाम्फाल्न पनि सक्थे ।

तत्कालै अदृश्य हुन पनि सक्थे र तत्कालै जस्ताको त्यस्तै रूपमा प्रकट हुन पनि सक्थे । त्यस्तै सूक्ष्मरूप धारण गरी हिँड्न पनि सक्थे र विशाल रूपमा प्रस्तुत हुन पनि सक्थे । आफूलाई अत्यन्त हल्का बनाउन पनि सक्थे र अत्यन्त गह्रौं बनाउन पनि सक्थे ।
परमनोभाव बुझ्ने र परकाय प्रवेश गर्न सक्नेसम्मको सिद्धि उनमा थियो । उनी यिनै सिद्धिका कारण यथेच्छ रूप धारण गरी असुर समूहमा प्रवेश गर्थे र उनीहरूको मनोभाव बुझी देवताहरूलाई सघाउने गर्थे । त्यसैको कारण उनलाई देवराज इन्द्रले बेरोकटोक स्वर्गसम्म पुगेर आउनसक्ने अधिकार प्रदान गरेका मात्र छैनन्, थुप्रैपटक महेन्द्र सदनमा राखेर सम्मान गर्ने कामसमेत गरेका छन् ।

वैदिक ग्रन्थहरूका अनुसार एकपटक राजा पृथुले ठूलो यज्ञ गरेका थिए । यज्ञमा सुर र असुर सम्प्रदाय दुवैलाई निम्त्याइएको थियो । यज्ञको आचार्यत्व भने उनै गृत्समदले सम्हालिरहेका थिए ।
उनले धुनि र चुमुरी नामक असुरको इन्द्रलाई मार्ने मानसिक योजना मनबाटै थाहा पाए र इन्द्रको रूप धारण गरी असुरहरूले देख्ने गरी यज्ञमण्डपबाट बाहिरिए । त्यसपछि असुुुरहरूले इन्द्र आफ्ना डरले भागेका हुनुपर्छ भन्ने ठाने र उनको पिछा गर्न लागे ।
गृत्समद पनि उनीहरू छक्याउने धकाउने उद्देश्यले कहिले अन्तरिक्षमा देखापर्थे भने तत्कालै कहिले समुद्रमा र कहिले पृथ्वीकै क्षितिजमा झल्याकझुुलुक देखापर्ने गर्थे ।
जब असुरहरू थकाइ र आश्चर्यले हैरान हुन थाले तब आफ्नै स्वरूपमा प्रकट भई देवराज इन्द्रको प्रशंसा गर्न लागे । शत्रु इन्द्रको प्रशंसा सुन्दासुन्दा असुरहरू मनोबल गिरेर निकै कमजोर हुन पुगे ।
जस्ता चतुर ऋषिलाई असुरहरूको अवस्था बुझ्न बेर लाग्ने कुरै थिएन । यसैका लागि नै उनले त्यति ठूलो नाटक मञ्चन गरेका थिए । तत्कालै उनले इन्द्रलाई त्यसको खबर दिए । इन्द्र पनि के कम थिए र ? ऋषिको सङ्केत पाउनासाथ तत्काल प्रकट भई बज्र हानेर उनीहरूको कामतमाम गरिदिए ।

यतिबेला गृत्समदले इन्द्रलाई प्रशंसा गरेका मन्त्रहरूको समूहलाई सजनीय सूक्त भनिन्छ । ऋग्वेद दोस्रो मण्डलको बाह्रौं नम्बरमा रहेको यस सूक्तमा कुल १५ वटा मन्त्र छन् ।
मन्त्रको अन्तिममा ‘स जनास इन्दः’ भन्ने शब्द आएकाले यस सूक्तलाई सजनीय सूक्त भनिएको हो । त्यस्तै यस मण्डलको अन्तिम दुई ४२ औं र ४३ औं सूक्त वायस सूक्त भनिन्छ । यिनमा प्रत्येकको तीनवटाका दरले कुल छवटा मन्त्र छन् । यी मन्त्रद्वारा कपिञ्जल रूपधारी इन्द्रको प्रार्थना गरिएको छ ।
आश्वलायन गृह्यसूत्रमा उल्लेख भएअनुसार काग आदि पक्षीद्वारा अशुभ सङ्केत गरिएको अवस्थामा यसको जप गर्नुपर्ने देखिन्छ । त्यसैले यी दुई सूक्तलाई माङ्गलिक सूक्तको रूपमा लिन सकिने अवस्था पनि छ । यसबाहेक अन्य मन्त्र र सूक्त पनि आ–आफ्नो स्थानमा उत्तिकै महत्त्वका देखिएका छन् ।

सूक्त दुईको मन्त्र एकले अग्निलाई जल, जङ्गल, ढुङ्गा तथा वनस्पतिबाट उत्पन्न हुने तत्त्व मानेर उपासना गरेको छ भने ३२ औं सूक्तले राका, सिनिवाली पूर्णिमा आदि प्रकृतिसित सम्बन्धित तत्त्वको प्रशंसा गर्दै असल सन्तान र सम्पत्तिको कामना गरिएको छ ।
असल सन्तानको कामना गर्ने बाबुआमाले गर्भाधानको बेला यसको छैटौं मन्त्रको जप गर्नु उत्तम मानिएको छ । त्यस्तै यसै मण्डलको २३ औं सूक्तको प्रथम मन्त्रले गणेशलाई ब्रह्मणस्पतिको रूपमा उपासना गरेको छ । गणेश पुराणका अनुसार उनी गणेशको विशेष भक्त समेत मानिएका छन् । त्यसैगरी मण्डल नवौं सूक्त सूक्त ८६ को ४६ तथा ४७ र ४८ औं मन्त्रले पवमान सोमको स्तुति गर्दै रसतत्त्वको आपूर्ति सम्बन्धी कामना गरिएको छ ।

यसबाहेक महाभारतमा पनि गृत्समदको चर्चा भेटिन्छ तर महाभारतमा उल्लेख भएअनुसार भने उनी हैहयवंशी क्षत्रीय राजा वीतहव्यका पुत्रको रूपमा देखिएका छन् ।
महाभारत अनुशासन पर्वमा उल्लेख भएअनुसार एकपटक उनी काशीराज प्रतर्दनको डरले महर्षि भृगुको आश्रममा शरण लिन गएका थिए । त्यति नै बेला उनी भुगृको कृपाले क्षत्रीय कुमारबाट ब्राह्मण बन्न पुगेका देखिन्छन् भने पछि तिनै क्षत्रीय कुमार नै योग साधनाको बलद्वारा महर्षि गृत्समदको स्थानमा प्रतिष्ठापित हुन पुगेका देखिन्छन् ।

यसको आधारमा भन्नुपर्दा उनको थरगोत्रमा केही फरकपन पाउन सकिन्छ तर उनको योग्यता र योगदानको सम्बन्धमा भने सबैको मत एउटै विन्दुमा एकत्रित हुन पुगेका देखिन्छन् ।