सुर्खेत – विगत २०५९ सालदेखि निरन्तर शिक्षण पेशामा आवद्ध दैलेख आठबीस नगरपालिकामा नक्षत्रका रुपमा स्थापित व्यक्ति हुन् रंगनाथ खनाल ।

शिक्षक भएपनि उनी सामाजिक सरोकारका विषयमा निरन्तर आवाज उठाउँछन् । 

अंग्रेजी विषयमा एमएड गरिसकेका खनाल अहिले दैलेखको नारायण नगरपालिका–३ कालीमाटीस्थित नेपाल राष्ट्रिय माध्यमिक विद्यालय कार्यरत रहेका छन् । खनालसँग लाकोन्तरकर्मी शेरबहादुर थापाले शिक्षा लिने र दिने प्रक्रिया र उपाय तथा कार्य अनुभवका सम्बन्धमा गरेको कुराकानी उनकै शब्दमा :

लक्ष्मी माध्यमिक विद्यालय सात्ताला दैलेखबाट २०५९ सालमा अध्यापन पेशाको सुरुवात गरेको थिएँ । तत्पश्चात म जनज्योति माध्यमिक विद्यालय राकम कर्णालीमा अध्यापन गर्न थालें । त्यहाँ मैले साढे २ वर्ष अध्यापन गरें ।
चामुण्डा माध्यमिक विद्यालयमा अध्यापन गर्दै गर्दा निम्न मावि तहमा शिक्षक सेवा आयोगबाट जागिरे भएँ । चामुण्डा केही समयका लागि मैले विषयगत विभागको जिम्मा लिएँ । 

चामुण्डा कलेजमा आंशिक शिक्षक, अंग्रेजी विषय शिक्षण अभ्यास प्रमुख हुँदै अगुवा स्रोत केन्द्र दैलेखको रोस्टर प्रशिक्षक भइ हाल अंग्रेजी विषयका साथै जेनेरिक विषयको प्रशिक्षकको रुपमा कार्यरत छु ।

उतिबेला हामी गोरुभैंसी चराउन जंगलमा जाने गथ्र्यौ । यति मात्रै होइन, माध्यमिक तहको अध्ययन गर्न दैलेख सदरमुकाम या सुर्खेत आउनुको विकल्प हुन्थेन ।

जनआन्दोलनभन्दा पहिलेको शिक्षा प्रविधिरहीत थियो । इमेल इन्टरनेटको पहुँच थिएन । उतिबेला अध्ययनका लागि स्वउत्प्रेरित भएको देखिने, अभिभावकको रुची कम भएको, टाढा–टाढाबाट विद्यार्थी आउने, राकम कर्णालीमा कालिकोटबाट विद्यार्थी अध्ययन गर्न आउने गरेका थिए । लामो दुरीका बाबजुद स्तरीय विद्यालयमा निरन्तर शिक्षा लिनका लागि उनीहरू आउने गर्थे ।

उतिबेला शिक्षकलाई बाबुआमाकै दर्जामा राखेर शिक्षकप्रति अगाध श्रद्धा, विश्वास राख्ने खालको थियो । शिक्षक बढी सेवामुखी हुने गरेका थिए । उतिबेला विषयवस्तु केन्द्रीत नभएर विद्यार्थी केन्द्रीत भएर शिक्षा दिने शिक्षकको चलन थियो ।

गरीबी र अभाव झेलेका विद्यार्थीलाई ड्रेस वा कापीकलम सहयोग गर्ने प्रचलन थियो । अभिभावकलाई काउन्सिलिङ गरेर भएपनि शिक्षकले विद्यार्थीलाई अध्यापन गराउने गर्थे ।

शिक्षक कम योग्याताका भएपनि उनीहरूले दिने सेवा र सर्मपण भावले गर्दा विद्यार्थीलाई कसरी असल बनाउन सकिन्छ, नतिजामुखी कसरी बनाउन सकिन्छ भन्ने नै थियो । पछिल्लो समयमा परीक्षा प्रणाली खुकुलो भएका कारण अहिले कमजोर विद्यार्थी आएका छन् ।

शिक्षा भनेको मार्कसिट प्राप्त गर्नु मात्रै हो भन्ने सोच पछिल्लो समयमा हाबी हुँदै गएको मैले पाएको छु । इच्छाशक्ति, ज्ञानशक्ति र कर्मशक्तिले भरिपूर्ण शिक्षक उत्पादन गर्नेतर्फ राज्य केन्द्रीत हुन सकेको छैन । यसले शिक्षाको गुणस्तर कम गराउँदै लगेको छ । प्रमाणपत्रधारी विद्यार्थी बजारमा आइसकेपछि प्रतिस्पर्धामार्फत् शिक्षामा गुणस्तर कायम गर्ने बाटो खुलेको मेरो महसुस छ ।

२०६९ सालदेखि शिक्षक सेवा आयोग खोल्दा शिक्षकमा अध्ययन संस्कृतिको विकास हुँदै गएको छ । विषयवस्तुमा निखारता, शिक्षण शैलीमा सुधार, मूल्यांकन पद्धतिमा सुधारका कुरा देखिँदै आएका छन् । राज्यले विभिन्न प्रकारका शिक्षक तालिममार्फत् लगानी गरेको छ । 

शिक्षकमा आफैंले आफूलाई स्रोतपूर्ण बनाएर लैजानुपर्ने परिस्थिति खडा गरेको छ । शिक्षण पेशाप्रति समर्पित गर्दै जाने परिस्थिति सिर्जना भएको छ । अहिले बजारमा प्रतिस्पर्धी जनशक्ति पनि आइसकेको छ । त्यसलाई शैक्षिक क्षेत्रमा रुपान्तरण भएको मान्न सकिन्छ ।

सिर्जनात्मक, समालोचनात्मक, आफूलाई प्रतिबिम्वात्मक अभ्यासमार्फत् अब्बल दर्जामा उभ्याउनको लागि र शिक्षा क्षेत्रमा रहेका विकृति विसंगति हटाउँदै शिक्षा क्षेत्रको गुमेको साखलाई फिर्ता ल्याउन अब एउटा नयाँ आयाम थपिएको छ ।

सामुदायिक विद्यालयको कमजोर पक्ष भनेको समुचित व्यवस्थापन हुन नसकेका कारण यस्तो भएको हो । नीतिगत, कार्यान्वयन तह,  मूल्यांकन, अनुगमन तहमा भएका केही कमीकमजोरीका कारणले सामुदायिक विद्यालयको शाख बिग्रेको कता–कता लाग्छ । तर, यो गुमेको शाखलाई नीतिगत, कार्यान्वयन तह, मूल्यांकन, अनुगमन तहमा काम गर्ने व्यक्तिमा दृढ इच्छाशक्ति, ज्ञानशक्ति र कर्मशक्तिलाई थप्न जरुरी छ । जसलाई शिक्षा क्षेत्रको सुधारका लागि ब्रह्मास्त्र पनि भन्न सकिन्छ । 

निजी विद्यालयमा व्यवस्थापकीय अवस्था राम्रो छ । शिक्षकमा दक्षता, राजनीतिक नघुसाई, समर्पण भावका साथ विद्यार्थी अभिभावक र विद्यालयप्रति समर्पित शिक्षक व्यवस्थापन गर्ने, नतिजामुखी, सीपमुखी कार्यक्रममा सहभागी हुने भएको कारणले निजी तहमा नतिजा राम्रो हुने गरेको छ । सार्वजनिक विद्यालयको हकमा यी कुराको अभाव देखिन्छ ।

शिक्षकलाई सरुवा, बढुवा, नियुक्ति लगायतमा राजनीतीकरण हुन्छ । ‘सरकारी काम कहिले जाला घाम’ भनाईजस्तै जागिरे प्रवृत्ति भएका कारण सुधार हुन सकेको छैन । यो प्रवृत्तिलाई सुधार ल्याउन सकेको खण्डमा सक्षम प्रधानाध्यापकको नियुक्ति, जसलाई नीतिगत रुपमै माथिल्लो निकायले निजामती सेवाजस्तै हस्तक्षेप नगर्ने राजनीतिक संस्कारको विकास हुन सकेको खण्डमा यसमा सुधार हुन्छ ।

शिक्षकको बढुवा गर्दा नतिजा, कार्य सम्पादन र शिक्षकले गरेका नवप्रवद्र्धनात्मक कुरालाई आधार मानेर गर्ने हो भने सामुदायिक शिक्षालाई सुधार गर्न सकिने मेरो अपेक्षा छ ।

अबको शिक्षक विश्वव्यापीकरण भएका कारण शिक्षा क्षेत्र चुनौतिपूर्ण बन्दै गएको छ । ज्ञान प्रविधिका कारण अब त्यसमा जानैपर्ने हुन्छ । शिक्षक चार वटा कुरामा सक्षम हुनैपर्छ । शारीरिक रुपमा स्वास्थ्य, मानसिक रुपमा सबल, बौद्धिक रुपमा प्रखर र आत्मिक रुपमा रुपान्तरित भएर विद्यार्थीको मन मस्तिष्कसम्म पुग्न सक्ने क्षमता विकास गर्न जरुरी देखिन्छ ।

शिक्षकले आफैलाई आफ्नो कार्यको प्रतिबिम्बन गरी आफैले आफैलाई सुधार गर्ने चिन्तनको विकास गर्दै जाने हो भने शिक्षण पेशा अन्य विकसित मुलुकको शिक्षकको दर्जामा उभ्याउन सक्ने स्थिति देखिन्छ । ज्ञान, सीप, प्रवृत्ति, मूल्य र काम गर्ने क्षमतामा आफूलाई अब्बल राख्न सकेमा शिक्षण पेशा अन्य पेशाको तुलनामा सम्मानित हुन सक्छ ।