विश्वमा जनसंख्या सन् १३५० को ‘ब्ल्याक डेथ’ अर्थात् ‘प्लेगको महामारी’ पछिदेखि यता लगातार बढ्दै आएको इतिहासले दर्शाउँछ । त्यसयता जनसंख्या वृद्धि हुनुको कारण थियो –  स्वास्थ्य  राम्रो हुँदै जानु र खाद्य उत्पादन बढ्नु । धेरै पछि आएर यो वृद्धिदर खासगरी सन् १९८० पछि घट्यो तापनि  त्यसपछि पनि समग्रमा बढेकै पाइन्छ ।

त्यसयताको एउटा अनुसन्धानले के दर्शाएको थियो भने ५ जुलाई २०१८ का दिन यस पृथ्वीमा मानिसको जनसंख्या ७६३.४ करोड पुग्यो । अर्को एउटा तथ्य के पनि मानिएको छ भने वर्तमान स्थितिमा पृथ्वीमा ४ अर्ब मानिसले मात्र राम्रो जीवन बाँच्न सकेका छन् । अनि  यस पृथ्वीले १६ अर्बभन्दा बढी जनसंख्याको भार वहन गर्न सक्तैन । यो पृथ्वीको क्षमताको अन्तिम सीमा हो ।

अर्को के कुरा पनि मानिँदै आएको छ भने अब पृथ्वीको जनसंख्या २०४०÷५० सम्ममा ८ देखि १०.५ अर्ब पुगिसक्नेछ किनभने प्रतिवर्ष ७.४ करोड मानिस यस धर्तीमा थपिने गरेका छन् । विश्वमा ७ देश यस्ता छन् जसका कारण ती देशमा सन् २०५० सम्ममा वर्तमान जनसंख्याको आधा जति जनसंख्याको लाम लाग्नेछ ।

 विश्वमा कति जनसंख्या हुनुपर्ने हो भन्ने पुरानो समयदेखि चल्दै आएको एउटा महत्त्वपूर्ण बहस हो र यो अझै पनि चल्दै रहेको छ । प्राचीन लेखक तेर्तुल्लियनले दोस्रो शताब्दीतिर नै जनसंख्या पृथ्वीको क्षमता (क्यारिइङ कपासिटी) अनुसार नै हुनुपर्दछ भनेका थिए । अचम्मको कुरा हो – ७५० वर्षअघि अर्थात् औद्योगिक क्रान्ति हुनुभन्दा पनि पहिले विश्वको जनसंख्या बढ्ने गर्थ्यो तर एकदमै मन्द गतिले बढ्थ्यो । तर १९औं शताब्दीमा आइपुग्दा नपुग्दै यो संख्या आज अर्बाैंको संख्यामा पुगिसक्यो ।

सन् २०१७ मा नै विश्वका ५० जना नोबेल पुरस्कार विजेताहरूले सामूहिक रूपमा  एउटा आह्वानपत्र अर्थात ‘पेटिसन’मा प्रस्ट भनेका थिए – अधिकतम जनसंख्या तथा पर्यावरणीय क्षति आज विश्वका दुई ठूला समस्या या खतरा  बनिसकेका छन् । अनि सन् २०१८ मा १८४ देशहरूका १५ हजार ३ सय ६४ वैज्ञानिकहरूले निष्कर्ष निकालेका थिए – बढ्दो जनसंख्या नै बिग्रँदो सामाजिक, आर्थिक तथा पर्यावरणको प्रमुख कारण हो ।

अठारौं शताब्दीको त्यस औद्योगिक क्रान्तिपछि त झन् जनसंख्या वृद्धि  भयो नै, साथसाथै प्राकृतिक स्रोतसाधनको अत्यधिक शोषण पनि भयो । त्यस शताब्दीको अन्त्यमा पृथ्वीमा  जनसंख्या १ अर्ब थियो तर त्यो २०औं शताब्दीमा आउँदा आउँदै १.७ अर्ब हुन पुग्यो र २०औं शताब्दीको अन्त्यसम्ममा त यो ६ अर्बसम्म पुग्न गयो । विभिन्न कारणले गर्दा जनसंख्या कसरी तीव्र गतिमा बढिरहेको छ भन्ने कुरा यस प्रवृत्तिले दर्शाउँछ ।

हुन त थोमस माल्थस जस्ता विद्वानले कुनै बेला भविष्यबाणी गरेका थिए – मानवजातिको संसाधनको तुलनामा कैयौं गुणा जनसंख्या वृद्धि हुनेछ । यद्यपि यस पृथ्वीले कति जनसंख्याको भार वहन गर्न सक्तछ भन्ने बहस पनि चल्दै आएको हो । जनसंख्या वृद्धि युगौं युगदेखि हुँदै आएको भए पनि सन् १९९४ देखियता यसको अध्ययन र विश्लेषण पनि विविध किसिमले शुरू हुन थाल्यो । त्यतिबेला अनुसन्धान गर्ने एउटा संस्था ‘इन्टर एकेडेमिक प्यानल’ले आफ्नो प्रतिवेदनमा स्पष्ट भनेको थियो – यस जनसंख्या वृद्धिको कारण  पर्यावरण, जलवायु परिवर्तन, प्रदूषण जस्ता गम्भीर मुद्दाहरू या समस्याहरू खडा हुनेछन् । संयुक्त राष्ट्र जनसंख्या मूल्यांकनको सन् २००४ को प्रतिवेदनले बताएअनुसार भने सन् २०५० सम्ममा जनसंख्या स्थिर हुनजानेछ । तर सन् २०१४ मा ‘साइन्स म्यागजिन’ले त्यस भनाइको खण्डन गर्दै जनसंख्या वृद्धि अर्को शताब्दीसम्म जारी रहने बताएको थियो ।

सन् २०१७ मा नै विश्वका ५० जना नोबेल पुरस्कार विजेताहरूले सामूहिक रूपमा  एउटा आह्वानपत्र अर्थात ‘पेटिसन’मा प्रस्ट भनेका थिए – अधिकतम जनसंख्या तथा पर्यावरणीय क्षति आज विश्वका दुई ठूला समस्या या खतरा  बनिसकेका छन् । अनि सन् २०१८ मा १८४ देशहरूका १५ हजार ३ सय ६४ वैज्ञानिकहरूले निष्कर्ष निकालेका थिए – बढ्दो जनसंख्या नै बिग्रँदो सामाजिक, आर्थिक तथा पर्यावरणको प्रमुख कारण हो ।

तर यी सबै गम्भीर भए पनि जनसंख्या कहिल्यै पनि बहसको ठूलो मुद्दा बन्न पाएको देखिँदैन किनभने यसमा अनेक कुरा जोडिएका छन् । जनसंख्याको आर्थिक, सामाजिक तथा राजनीतिक पक्ष चर्चामा आउँदा अनेक किसिमका विवादमा ती कुरा अड्किने गर्छन् । हामी जनसंख्याको विषयमा चर्चा गर्न कुनै हालतमा पन्छिन सक्तैनौं किनभने स्थिति लगातार विस्फोटक बन्दै आएको छ । विशेषगरी संसारमा हरेक तेस्रो व्यक्तिले आज भरपेट भोजन पाइरहेको छैन । विश्व जनसंख्याको ठूलो समूहको ओत लाग्ने आफ्नै घर छैन । स्वास्थ्य सेवाहरू पनि केवल ३०÷४० प्रतिशत जनसंख्याले मात्र प्राप्त गर्न सकिरहेको स्थिति छ । यी सबै कारणले गर्दा मानिसहरू गाउँ छोडेर शहरतिर पलायन हुने क्रम निरन्तर बढिरहेको छ  ।

यस कुरालाई कसरी पनि बुझ्न सकिन्छ भने एक हेक्टर खेतबाट ३३ टन धान उत्पादन हुन सक्तछ र त्यसबाट एक हजार मानिसको पेट भर्न सकिन्छ भने बढ्दो जनसंख्या र हाम्रो खेतीयोग्य जमिनको अपर्याप्तताबाट आगामी दिनमा स्थिति विकराल बन्दै जाने सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

यसका साथै, आज हामीले अन्य सामाजिक प्रणालीका बारेमा पनि सोच्नुपर्ने हुन्छ । यससम्बन्धी एक प्रतिवेदनका अनुसार, १.४ लाख विभिन्न प्रजातिहरू यस धर्तीबाट लोप हुने सँघारमा पुगिसकेका छन् । तीमध्ये ८०१ वन्यजीव पनि सामेल रहेका छन् । ‘वर्ल्ड वाइड फन्ड’को एक प्रतिवेदनअनुसार, जनसंख्या अहिलेकै गतिमा बढिरहने हो भने अब हामीलाई यस पृथ्वीको डेढ गुणाभन्दा बढी अर्को पृथ्वी चाहिन्छ । अर्कातर्फ, बढ्दो जनसंख्याका कारण सफा पिउने पानीको उपलब्धतामा पनि सीधै असर परेको छ । बढ्दो वायु प्रदूषण, जल प्रदूषण, माटो तथा ध्वनि प्रदूषणको प्रमुख कारण पनि बढ्दो जनसंख्या हो ।

सन् १९७० देखि सन् २०१५ सम्मको ४५ वर्षका बीचमा ऊर्जाको उपभोगमा कैयौं गुणा वृद्धि भएको छ । उदाहरणका लागि, सन् १९७० लाई ऊर्जाको उपयोगलाई शून्य मान्ने हो भने २०१० मा पुग्दा यो १५० गुणा बढेको छ भने सन् २०२५ मा यो थप १५० गुणा पुग्न जानेछ र यसका लागि हदभन्दा बढी पृथ्वीको शोषण हुन पुग्नेछ ।

विश्वमा बाल या शिशु मृत्युदर बढ्दो गरीबीका कारणले भएको हो भन्ने कुरा सबैलाई थाहै छ । अनिकाल, कुपोषण तथा नयाँ नयाँ रोगको उत्पत्तिलाई यही बढ्दो जनसंख्यासँग जोड्न सकिन्छ । थप कठिनाइ के पनि छ भने विश्वमा कुपोषित तथा अल्पपोषित मानिसहरूको संख्या पनि लगातार बढ्दै गएको छ । स्थिति कहाँसम्म पुगिसकेको छ भने बेलायत जस्ता सक्षम मानिने देशहरूलाई पनि आज आफ्नो जनसंख्याका लागि खाद्यपदार्थ आयात गरिरहनुपरेको छ । तर ठूलो मात्रामा आयात गर्न सक्ने राम्रो आर्थिक स्थिति भएका भाग्यमानी देशका धेरै छैनन् । कुपोषण र अल्पपोषणको शिकार भएका मानिसहरूको समस्या हल गर्न सक्ने सामर्थ्य उनीहरूसँग छैन ।

तर अहिलेकै जस्तो गतिमा जनसंख्या वृद्धि भएमा अन्न, पिउने पानी तथा प्राणवायु सबै कुरामाथि संकट आउनेछ । आज पनि यी सबै संसाधनमाथि पर्ने दबाब प्रस्ट देखिँदै आएको देख्न सकिन्छ । त्यसमा पनि बितेका दुई दशकमा यी सबै कुरामा अत्यधिक ठूलो दबाब परेको तथा यो समस्या अझ जटिल र गम्भीर बनेको देख्न सकिन्छ । त्यसैले आउदा दुई वा तीन दशकमा स्थिति विकराल बन्दै जाने अनुमान गर्न कठिन छैन ।

हामीले बढ्दो जनसंख्या, पृथ्वीको क्षमता तथा वर्तमान परिस्थितिमाथि गम्भीर र निर्णायक चर्चा तथा विचार विमर्श अब गर्नैपर्छ । अन्यथा विश्वले सामना गरिरहेको संसाधन संकटबाट गुज्रिरहेको छ र त्यो संकट अब युद्धको दिशामा नराम्रोसँग धकेलिनेछ ।