महर्षि च्यवन र उनको दर्शन

वैदिक वैज्ञानिकहरूमा महर्षि च्यवन पनि बिर्सनै नसकिने नाम हो । वेद, पुराण सर्वत्र उत्तिकै चर्चा पाएका यी महर्षिका बुवा ब्रह्माजीका मानसपुत्र भृगु हुन् भने आमाको नाम पुलोमा हो । जन्मदै दिव्य तेजले युक्त यी महर्षिको जन्मवृत्तान्त पनि निकै मार्मिक छ । वैदिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार यिनका माता पुलोमालाई गर्भिणी अवस्थामा कुनै एक राक्षसले अपहरण गरेको थियो ।

एक दिन उनी राक्षसको बन्दीगृह तोडेर भाग्दै गर्दा बढी श्रमका कारण उनको गर्भच्युत हुन पुग्यो । तैपनि दैवसंयोगवश गर्भ खेर जान भने पाएन । तत्कालै सोही गर्भे भ्रुणबाट यी महर्षिको जन्म हुन पुगेको थियो । यसैको कारण अर्थात् असमयमै च्युत भएको गर्भबाट जन्मेका हुनाले उनको नाम नै च्यवन रहन गएको हो । जन्मनासाथ उनले आफ्नो भावी जीवनको दिग्दर्शन गरेका मात्र थिएनन्, माता पुलोमालाई अपहरण गरी दुःख दिने राक्षसलाई आफ्नै तेजले भष्म पार्नेे कामसमेत गरेका थिए ।

महर्षि च्यवनको जन्म वृत्तान्त जति मार्मिक छ, विवाह र संस्कार पनि त्यति नै रोचक रहेको छ । ज्ञान र विज्ञानका धनी यी महर्षि तपश्चर्यामा बसेको बेला आफ्नो देहाभिमानलाई समेत बिर्सने गर्थे । यसले गर्दा उनको शरीरमा धमिराले गुँड नै लगाउने र फुल पारी बच्चा हुर्काउने समेत गर्थ्यो ।

श्रीमद्भागवतमा उल्लेख भएअनुसार एकपटक तत्कालीन चक्रवर्ती सम्राट शर्याति शिकार खेल्न महर्षि च्यवनको आश्रमतिर गएका थिए । दैवसंयोग भनौं वा विधिविधान, त्यतिबेला आफ्नी छोरी राजकुमारी सुकन्यालाई पनि साथमा लिएर गएका रहेछन् । उनी सिपाहीहरूका साथमा शिकार खेल्न गएका थिए भने सुकन्या ऋषिआश्रममै खेलिरहेकी थिइन् । खेल्दै जाँदा उनले महर्षि च्यवनलाई पनि देखिछन् जसको शरीर धमिलाको गोलाको अवस्थामा थियो भने टाउकोमा दुई आँखा जुनकिरी जस्तै चम्किरहेको थियो ।

यस्तो अद्भुत दृश्य देखेर उनले आफूलाई थाम्न सकिनन् र कौतुहलवश एउटा छेस्को लिएर ती दुवै ज्योतिर्पुञ्जलाई घोचिदिइन् । यसबाट महर्षि च्यवनको दुवै आँखा फुटाउने काम मात्र गरेर उनको क्रोधको कारण समग्र राजपदाधिकारीको साथमा राजा शर्यातिको जीवन नै जन्म र मृत्युको दोसाँधमा उभिन पुग्यो । शर्यातिले छोरीको तर्फबाट माफी मागेका त थिए, तर जति नै प्रयास गर्दा पनि च्यवनलाई खुशी पार्न सकेनन् । अन्ततः उनले तिनै परमसुन्दरी राजकुमारी सुकन्या च्यवनलाई कन्यादान गरी क्रोध शान्त पार्न परेको थियो । महर्षि च्यवन जति क्रोधी थिए त्यति नै कोमल मनका पनि थिए, जसले गर्दा वृद्ध ऋषिलाई वरण गर्नुपरे पनि राजकुमारी सुकन्याले कत्ति पनि असहज महसूस गर्नुपरेन ।

महर्षि च्यवनलाई योग, साधना र तपस्याको त्रिवेणीकै अवस्थामा लिन सकिन्छ । उनको योगसाधना र तपश्चर्याका बारेमा पौराणिक ग्रन्थहरूमा विशद व्याख्या र विश्लेषण भएका छन् । यिनै योग र तपस्याको बलद्वारा उनले स्वर्गका वैद्य अश्विनिकुमारलाई परम हितैषी मित्र बनाएका मात्र छैनन्, सहयोगी नै बनाएका छन् । वैदिक ग्रन्थहरूमा कतै उनी अश्विनिकुमारसित सहयोग लिइरहेका अवस्थामा देखिन्छन् भने कतै अश्विनिकुमारलाई नै सहयोग गरिरहेका अवस्थामा फेला पर्छन् ।

उनको आग्रहलाई टार्न नसकी अश्विनिकुमारले उनको जराजीर्ण अवस्थालाई कवच उतारे जस्तै उतारेर फालेका मात्र छैनन्, सुन्दर जवानी फिर्ता गराएर सन्तानोत्पादनमा सक्षम बनाउने कामसमेत गरेका छन् । ऋग्वेद १ । ११६ । १० र ऐ. ऐ. ५ । ७४ । ५ मा यसको सुन्दर चित्रण भेटिन्छ । त्यस्तै अश्विनिकुमारले उनको वार्धक्य हटाएर जवानी फिर्ता गर्न जुन प्रविधि र प्रक्रिया अपनाएका थिए त्यसको सटीक विवेचन ऐ. ऐ १ । ११७ । १३ मा भेटिन्छ भने ऐ. ऐं. ७ ।
७१ । ५ र ऐ. ऐ. १० । ३९ । ४ को पनि यस्तै यस्तै आशय पाउन सकिन्छ । च्यवनले यतिबेला जुन रसायनयुक्त जडीबूटीको अवलेह प्रयोग गरेका थिए त्यसलाई अहिलेसम्म पनि आयुर्वेद शास्त्रले च्यवनप्राशको नामले सम्मान गर्दै आएको छ ।
अहिलेका च्यवनप्राशमा पनि महर्षि च्यवनको जस्तै जवानी फिर्ताको आशा गर्न त नसकिएला तर केही न केही शक्तिवर्धक भने पक्कै छ ।

प्रायः सबै किसिमका सिद्धि प्राप्त यी महर्षि आकाशमा उड्नेदेखि समुद्रमा कुद्नेसम्मको सामर्थ्य राख्छन् । स्वरूप परिवर्तन गरी जतिबेला जस्ता रूपमा प्रकट हुन मन लाग्छ, त्यस्तै रूपमा प्रकट हुने कार्य त उनका लागि बायाँ हातकै खेल मानिन्थ्यो । यदाकदा उनको स्वरूप चिन्न उनकै श्रीमतीलाई समेत हम्मेहम्मे परेको प्रसङ्ग पौराणिक ग्रन्थहरूमै भेटिन्छ । अणोरनीयानदेखि महतोमहीयानसम्मको समर्थ महर्षि च्यवन स्तम्भन शक्तिको समेत विशिष्ट धरोहर मानिन्छन् । उनी तपोबलका कारण बगिरहेको जलप्रपातलाई रोक्न पनि सक्थे भने झर्दै गरेको गोलाबारुद वा बज्रलाई समेत आकाशमै स्तम्भन गर्ने सामर्थ्य समेत राख्दथे ।

पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार एकपटक अश्विनिकुमार देवताको पंक्तिमा बस्ने अधिकारप्राप्तिका लागि उनको आश्रममा आएका थिए । त्यतिबेलासम्म अश्विनिकुमारले देवताको पंंक्तिमा स्थान पाएका थिएनन् । सूर्यपूत्र भएका कारण उनीहरू पनि देवता नै भएपनि तर घोडीको गर्भबाट जन्मेकाले उनीहरूलाई आफ्नो पंक्तिमा लिन देवताहरूले आनाकानी गर्दै आएका थिए । दया, माया, मैत्री, करुणालाई समेत जीवनको अभिन्न पाटा बनाउँदै आएका महर्षि च्यवन सेवाग्राही मात्र थिएनन् सेवादायी पनि थिए । त्यसैले हुनुपर्छ उनले अश्विनिकुमारहरूले लगाएका गुन बिर्सेका थिएनन् र कुनै पनि तरिकाले त्यसको मूल्य चुकाउन चाहिरहेका थिए । त्यसमाथि अश्विनिकुमारहरू आफंै सहयोग माग्न आएपछि उनका लागि यसभन्दा सुनौलो अवसर अर्को हुने प्रश्नै थिएन । उनले यही अवसरलाई प्रयोग गर्ने निधो गरे र तत्कालै ससुरा बाबा शर्यातिलाई विशेष यज्ञको आयोजना गर्न लगाई अश्विनिकुमारलाई पनि अन्य देवताहरू सरह नै यज्ञभाग दिने काम गरे ।

देवराज इन्द्रले बज्र हानेर अश्विनिकुमारको वध गरी उनको योजना असफल गराउने प्रयास नगरेका होइनन् तर उनले बज्रसहित इन्द्रको हातलाई आकाशमै स्तम्भन गरी तत्कालीन देवसमाजलाई नै हायलकायल बनाइदिए । त्यसपछि यथास्थितिमा आउन इन्द्रले उनीसित माफी माग्नुपरेको मात्र थिएन, अश्विनिकुमारलाई देवताको हारमा लिन र उनीहरूलाई यज्ञभाग दिन समेत बाध्य भएका थिए ।

सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो, आधुनिक विज्ञानले शत्रुले हानेको हतियारको दिशा बदल्न र आकाशमै नष्ट गर्न भर्खरै सफल भएको छ, तर महर्षि च्यवनको विज्ञानले त त्यतिबेलै त्यसभन्दा पनि एक पाइलो अघि बढेर त्यस्ता गतिविधिलाई जहाँको तहीँ स्तम्भन गर्नसमेत सफल भइसकेको देखिन्छ ।
यस्ता वैदिक वैज्ञानिकको भौतिक शरीर त सम्प्रति हामी माझ छैन तर उनको जीवनदर्शनले भने अहिले पनि समाजलाई कुनै न कुनै किसिमको मार्गदर्शन गरिरहेको छ भन्दा फरक पर्दैन ।

---

---