कात्तिक ८, २०८०
असोज तेस्रो साता बिहीबार, बुकीबाट गोठ औल झर्ने दिन । लाहुरेहरू आउनु र बुकीबाट गोठालाहरूको हुल गाउँमा झर्नु दशैंको रौनक हो । ‘भोलि साँझ डाँफे चराउन जाने’, सुत्ने बेला गोठमा सल्लाह भयो । घर...
मन पनि कति उदात्त र हौसिएर आएको । आज मेरो जन्म दिन रे !
जन्मदिन भन्ने बित्तिकै के–के न हुन्छ, के–के न पाइन्छ, कति न ठूलो भइन्छ भन्ने भावना मनभरि औरिएका ।
आमाले जन्मदिनको सूर्योदयपछि भन्नु भएथ्यो, ‘तिमी जन्मँदा पूर्वको नीर फाटेको समय थियो । आकाशको पूर्वी किनारा बुट्टेदार थियो ।’
‘तिमी जन्मने व्यथा लाग्नुअघि कति राम्रो स्वर्गीय सपना देखेको थिएँ । सपनामा इन्द्रसभा भइरहेको थियो । वरिपरि जताततै पूजापाठ, फूल अविर र धूप नैवद थिए । झल्यास्स ब्यूझें, व्यथा लागेको रहेछ । केही क्षणमा तिमी जन्मिहाल्यौ ।’
जन्मनुअघिको सपना, जन्मँदाको परिवेश र नीर फाटेको पूर्वी क्षितिज सबैले एउटा बिम्ब, अवचेत रुपमा एउटा बिम्बको अभिव्यक्ति थियो आमामा । त्यो बिम्ब भविष्य, ज्ञान, कर्म र परिश्रमको द्योतन गरिरहेको थियो । त्यस बिम्बमा आमाको म र मेरो भविष्यप्रतिको एक खालको आशक्ति पनि भएको हुनुपर्छ । त्यो बिम्ब मैले मेरै अर्थमा बुझें, आमाले कुन्नि के बताउन खोजेकी थिइन् । त्यो कथनले दिएको बिम्बले मलाई भने जन्मदिन सम्झँदा पनि ऊर्जा दिन्थ्यो, अदृश्य उर्जा । यात्रामा साहस, कर्ममा उत्साह, कति ठूलो शक्ति । सूर्यले विरुवालाई आफूतिर बढ्न प्रेरणा दिएजस्तै प्रेरणा ।
त्यो बिम्ब आमाको मप्रतिको कल्पनाको पुञ्ज पनि थियो शायद । त्यो बिम्बको कल्पनामा म अहिले पनि दौडिरहेको छु ।
म जन्मेपछि आमा कति दुःखी भइन् होला, मैले जान्ने कुरा भएन तर अहिले म बुझ्ने भएपछि बताउँदा पनि चाउरी परेको अनुहारमा कति चहक देखिएको, श्रमले थाकेको शरीरमा पनि कति फूर्ति आएको ।
आमाहरू सन्तान जन्मँदा पनि खुशी हुन्छन् । सन्तान जन्मँदाको प्रशव पीडा पनि भुल्छन् र सुखको अनुभूति गर्छन् । ‘दुःख–सुखको अनुभुति ।’ हो कतिपय पीडाको अनुभूति खुशीमा बदलिन्छ । सन्तान सिर्जना हो, सन्तान आफ्नै मासु र अंग हो । त्यसैले सन्तानका चेहरामा आमाको सपना हुन्छ र पो आमा दुःखमा पनि खुशी भएकी ।
आमाहरूलाई सन्तान धेरै हुँदैनन् । आमाहरू मायाको खानी हुन्, धेरै माया दिन्छन् तर माया सकिँदैन । आमा मायाको अनन्त भण्डारको नाम हो । आमा सृष्टिको शक्ति हो, आमा भएर न संसार बन्ने हो । म अवोध बालकलाई जन्मनुको अर्थ के थाहा ? जन्म दिनको अर्थ के थाहा ?
भाइबहिनीलाई वरिपरि राखेर आमा म जन्मेको कथा सुनाउँदै गइन् । हामी पनि ठाडा कान लाएर कथा सुन्दै गयौं । आमा कति खुशी, हामी कति हौसिएका । कति रमाएका ।
हो यसअघि नै, पूर्वी क्षितिजमा नीर फट्नुअघि नै आमाले नित्य स्नानपछि रोशी खोलाबाट पानी ल्याई सूर्यलाई अघ्र्य चढाइसकेकी थिइन् । हामी उठ्दा खीर बनाइसकेकी थिइन् । पहिला ईश्वरलाई र (उहाँका शब्दमा) ईश्वरका बरदान हामी छोराछोरीलाई प्रशन्न तुल्याउन ।
आमाहरू आफ्ना सन्तानलाई ईश्वरीय अंश मान्दछन् र ईश्वरकै प्रार्थना गर्दछन् – ‘सन्तानहरू ईश्वरजस्तै यशस्वी हुन्’ । जन्मदिन त्यसो भन्ने अवसर पनि हो आमाका लागि ।
जन्मदिनको छुट्टै अर्थ हुन्छ, छुट्टै रमाइलो । पुगिसरी आएकालाई मैनबत्ती र केक उत्सव पनि हो । उपहार र आशिर्वाद पाउने दिन पनि हो । ‘ह्याप्पी बर्थ डे टू यू’को दिन, राम्रो लुगा र जमघटको भोजको दिन ।
श्रम, पसिना र कर्ममा घस्रनेका लागि मेरी आमाको जस्तो, खुशी, दुःख र जिम्मेवारीको त्रिवेणी । बच्चाको जन्मदिन आयो कि अतिरिक्त काम गर्नुपर्ने तर पनि खुशीको दिन । गाईवस्तुलाई घाँस, घरधन्दा साथै ईश्वरलाई नैवेद र बच्चालाई मिठो बनाउने दिन । त्यसैले दुःखसुखको त्रिवेणी तर आमा कहिल्यै भुल्दिनन् हाम्रो जन्मदिन ।
कति मीठा सम्झना । अलि ठूलो भएपछि रोशी खोलामा पौडेको, साथीहरूलाई पिपलगेडी बाँडेको, धेरै पढ्न आओस् भनेर सरस्वती मातालाई दर्शन गरेको ।
हो जन्मदिन फेरि आयो, पटक–पटक आयो । आमा भाइबहिनीहरू गाउँमै छन्, बालसखाहरू यतैतिर छन् । दाजुहरू, काकालाई मेरो जन्मदिन थाहा छैन । स्कूले साथी पनि शहरीया । शहरका साथी भिन्नै हुने रहेछन्, मन साट्ने साथीहरू निकै थोरै । साथीहरू ह्यापी बर्थ डे टू यू पनि भन्दैनन् ।
‘रमेश, बटु, गिर्वाण, चरण, विजय त माया गर्छन् नि ! हो उनीहरूलाई मात्र टफी दिऊ । सबै साथी, सर मिस सबैलाई दिनुपर्छ । ५ रुपैयाँले नि पुग्दैन । आफूसँग जाउलाखेलको चिडियाखाना हेर्न आमाले दिएको ५ रुपैयाँको रातो नोट छ । कति जतनले साँचेर राखेको ।’
गाउँमा बसेको भए फेरि खीर पाक्थ्यो । आमाले सूर्यलाई अघ्र्य चढाउँथिन् । जन्मेको दिनको बिम्बको क्यान्भास फेरि कोर्थिन् । ब्रत र पूजाआजा गर्थिन् ।
त्यो गाउँको पवित्रता, यो शहरको कोलाहल र स्वार्थ । कोलाहलबीचको सन्नाटा र एकलोपन । जन्मदिनमा उफ्रिन पनि नपाइने । निजत्वले स्वतन्त्रता पनि नपाउने । मन न हो, यस्तै द्वैलन, उद्वैलनमा रहने ।
वर्षहरू बित्दै गए, जाँदा जन्मदिनको अर्थ र महत्त्व पनि फेरिँदै गए । अब जन्मदिनको अर्थ आफ्नै विगतलाई फर्केर हेर्ने, आफैंलाई विवेचना गर्ने दिन भएर आउन थाल्यो ।
बीसको जन्मदिनपछि जन्मदिनको अर्थ अझै फेरियो । किन आउँछ जन्मदिन भन्ने रिस पनि उठ्न थाल्यो । जन्मदिनले थिच्न थाल्यो । जिम्मेवारी थिच्न थाल्यो । विगतका भन्दा भविष्यका चित्र कोरिन थाले । सपना देख्न होइन, सपना बनाउन नसकिएको, सपना भत्किएको चित्रहरूले जन्मदिनलाई चिथार्ने थाले । एउटा अन्तलाई र अत्यास भएर आफ्ना सामू तुरिइसकेको लामो यात्रा पसारिन थाल्यो ।
क्यालेन्डर फेरिनु मात्र जन्मदिन होइन । हेप्पी बर्थ डे भन्नु मात्र पनि जन्म दिनको अर्थ होइन । मन ग्रहुंगो भएर जन्मदिन मनाउन सकिन्छ र ?
मेरा सपनाहरू एकपछि अर्को चक्नाचूर भएर भत्किँदा, रहरहरू भाच्चिँदा जन्मदिन कसरी उत्सव हुनसक्छ ? जन्मदिन त उत्सव हुनुपर्छ, आमाले कथा भनेर खीर पकाएको दिनजस्तो ।
बाबुहरू मेरा जन्मदिन उनीहरूको ‘हेप्पी बर्थ डे’को प्रतीकमा मनाउँथे । उनीहरूको बालहठ र हुटहुटीले निकै सताउँथ्यो । कहिले गोकर्ण, कहिले धुलिखेल, कहिले बेकरी क्याफे नगइ सुखै पाइन्नथ्यो । उनीहरू पढ्न विदेशिएपछि फेरि के को जन्मदिन ? जन्मदिन आएको पनि थाहा हुँदैन । अफिसले थिचेपछि, औपचारिकताले थिचेपछि केको जन्मदिन ? कमलाले सरप्राइज स्वरुप कहिले टाई, कहिले शर्ट ल्याएपछि मात्र जन्मदिनले झल्यास्स पार्छ ।
अब त जन्मदिनको अर्थ आफ्नै अतित, छाडेका सपना, भग्नाशा र आशक्तिका कच्याकमच्याक बेअर्थी बिम्ब हो । उत्सव होइन । उत्साहको क्षितिज छैन, जिजीविषाहरू पनि छैनन् । अग्लो पहाड जत्रो अजङ्गको जिन्दगी अघिल्तिर ठडिएपछि केको जन्मदिन ? केको उत्सव ? फर्किएर पछिल्तिर हेर्दा पनि अत्यास लाग्ने तर लडेर बाल्यकालमा फर्कने सम्भावना छैन ।
जन्मदिन होइन, जिम्मेवारी बाँकी छ । औपचारिक जिम्मेवारी, वृत्तिको जिम्मेवारी । हो वृत्तिको जिम्मेवारी वैयक्तिक जीवनको जिम्मेवारीभन्दा धेरै अर्थशील हुन्छन्, बोझिलो हुन्छ । निजत्व र स्वतन्त्रता रहँदैन, औपचारिकता र वृत्ति सेवामा रहन्छ ।
विशुद्ध राष्ट्र सेवा गर्ने कर्मचारीको कुन जन्मदिन ? जागिरे जिम्मेवारी रसिलो हुँदैन, निश्चल पनि हुँदैन । बेस्वादको स्वादमा केको जन्मदिन ?
कतै अफिसको काम बिग्रिएला कि ? कर्मचारीले काम बिगारिदिएर कार्यालयको इज्जत जाला कि ? सेवाग्राहीले कामबाट चित्त नबुझाउलान् कि ? भए नभएको आरोप लाग्ला कि ? हाकिम खुशी नहोला कि ? सन्देह, सन्त्रासबीच सधैको हतारो, अनि केको जन्मदिन ?
स्वतन्त्रताको धेरै अर्थ खोज्न बाँकी छ । ८–१० वर्षमा फर्कन पाउ पनि हुने । जीवनका अर्थ खोजी गर्न बाँकी छ । ख्यालख्यालमा जीवनले तिमाल डाँडो काटिसक्दा पनि जीवनको खोजी गर्न पाएको छैन । आमाबुबाको दायित्व पूरा गर्न नसकिएपछि, जीवन साथीको रहर पूरा गर्न नसकिएपछि, बाबुहरूको बालइच्छा पूरा गर्न नसकिएपछि केको जिन्दगी ? केको सफलता र केको जन्मदिन ? उमेरको धरहरा ठडिएर जीवन पूरा हुन्छ र ?
आकांक्षाहरू एकाएक गर्लम्म लडेका छन्, वृत्तिको बाटो माकुराको जालोजस्तै जेलिएको छ । धारिला बाटाहरूमा सिसिफसको कथा जारी गरेर के पाउनु ? प्राप्तिमा पनि पीडा छ, आकांक्षामा पनि अपसोच छ । निश्चल, पवित्र र कञ्चन मनहरू स्वागतका दियो बाल्दैनन् । यी स्वाद, बेस्वादमा यात्रा काट्नु नै जीवनको नियति हो ।
आमाले भनेको कथाको बिम्ब मनभरि छ । पूर्वी सागर फाट्ने बेलामा जन्मनुको अर्थ यही हो ? यी प्रश्नको उत्तर खोज्न पनि मेरो उमेर सच्चिनुपर्छ, बाल्य अवस्थामा पुग्ने गरी । अनि मन लागेजति पढ्ने थिए, मन लागेको विषय पढ्ने थिए, मन लागेको वृत्ति अपनाउने थिए, आमाबुवाको आवश्यकता, श्रीमतीको रहर र बाबुहरूको सपना पूरा गर्ने थिए । अनि पूरा हुने थियो मेरो जन्म कथाको बिम्बको अर्थ । अनि हुने थियो प्रत्येक दिन जन्मदिन । उत्सवै उत्सवको जन्मदिन ।
के सक्छ कसैले त्यो आवृत्ति फर्काउन ?
आफ्नै जन्मदिनको सम्झनामा (क्षितिज मार्ग, शंखमूल)
असोज तेस्रो साता बिहीबार, बुकीबाट गोठ औल झर्ने दिन । लाहुरेहरू आउनु र बुकीबाट गोठालाहरूको हुल गाउँमा झर्नु दशैंको रौनक हो । ‘भोलि साँझ डाँफे चराउन जाने’, सुत्ने बेला गोठमा सल्लाह भयो । घर...
लोकान्तर डट्कमका स्तम्भकार कमल रिजालसहित २२ जना साहित्यकार तथा प्रतिभालाई नइ पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । गोरखापत्रका पूर्वप्रधान सम्पादकसमेत रहेका साहित्यकार रिजाललाई संस्कृतिमा प्राज्ञिक योगदानका लागि ’नइ...
दिवंगत साहित्यकार प्रकट पङ्गेनी (शिव) का प्रकाशन हुन बाँकी कृति गण्डकी प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रकाशन गरिदिने भएको छ । प्रतिष्ठानका कुलपति सूर्य खड्का विखर्चीको अध्यक्षतामा बिहीबार बसेको बैठकले गजलकार ...
लेखक एवं पत्रकार अखण्ड भण्डारीको उपन्यास ‘बोरा’ विमोचन भएको छ । अन्नपूर्ण पोस्ट दैनिकका प्रधान सम्पादक भण्डारीको ‘बोरा’ उपन्यास शुक्रवार काठमाडौंमा आयोजित कार्यक्रममा विमोचन गरिए...
गजलकार एवं गीतकार प्रकट पंगेनी ‘शिव’को निधन भएको छ । जन्डिस र निमोनियाबाट गम्भीर बिरामी उनको पोखराको मणिपाल शिक्षण अस्पतालमा उपचारका क्रममा मंगलवार निधन भएको हो । स्वास्थ्यमा समस्या आएपछि पंगे...
‘जब टेक्छु यो लमतन्न राजमार्ग टेकेँ जस्तो लाग्छ – आपाको आङ चालिस बसन्तअघि लक्का जवान हुँदा गिट्टि सपनाको अलकत्रा घोलेर बनाएका थिए रे आपाले यो मार्ग’ बीस बस...
सृष्टिमा हरेक चीजको एउटा अति हुन्छ, जसलाई हामी सीमा भन्ने गर्छौँ, जलाई उसले आउँदा सँगै लिएर आएको हुन्छ र जेजति गर्छ यसैभित्रै रहेर गर्छ । अति पार गर्नासाथ उसको अस्तित्व पनि समाप्त हुन पुग्छ । अति पार गरेपछि नदी...
नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन कतिपटक विभाजन भयो ? पुनः एकता, मोर्चा गठन, विघटनलाई हेर्दा यसको जोडघटाउको लामै शृङ्खला बन्छ । र, त्यसमा मूलधारको राजनीतिबाट विभाजित कम्युनिस्ट पार्टी अर्थात् वामपन्थी पार्टीहरूको विसर्...
नेपालको निजामती सेवा (समग्र प्रशासन) कम व्यावसायिक भएको आरोप लाग्दै आएको छ । कर्मचारीहरूमा बुझाइको स्तर सतही देखिन थालेको छ । सकारात्मक सोच पनि खस्किएको छ । प्रस्तुतिमा आत्मविश्वास होइन, हीनभावना देखिन थालेको ...