आफूलाई सामाजिक सञ्जालको लती भनी वर्णन गर्नुभयो भने अरू मानिसले प्रायः चिन्ता व्यक्त गर्दैनन् । खासमा ट्विटर र इन्स्टाग्राममा लेखिने बायोहरूमा यो कुराको उल्लेख भेटिन्छ । लिंक्डइन प्रोफाइलमा यस्तो दाबी गर्नुभयो भने तपाईंप्रति मिडिया र प्रकाशन कम्पनीहरूले चासो देखाउँछन् किनकि उनीहरू दक्ष डिजिटल नागरिकको खोजीमा हुन्छन् । तर कल्पना गर्नुस् त, कुनै दिन यो लत प्रशंसा वा ठट्टाको कुरा नभएर मनोचिकित्सकले बताउने रोगको लक्षण भयो भने ? 

सामाजिक सञ्जालप्रतिको लतलाई आजभोलि खुबै चर्चा गरिने गरेको छ । शायद सामाजिक सञ्जालले हाम्रो मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पार्न सक्ने भएकाले यो बहस चलेको हुनसक्छ । तर अहिले थुप्रै अनुसन्धानहरूले सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक प्रयोग रोग नै हो र यसलाई मानसिक अस्वस्थताका रूपमा हेरिनुपर्ने विषयलाई गम्भीरताका साथ विचार गरिरहेका छन् ।

मानसिक अस्वस्थतालाई वर्गीकरण गर्ने दुईवटा स्थापित संस्थाहरू छन् : विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्ल्युएचओ) र अमेरिकी मनोचिकित्सक संघ (एपीए) । लत भनिएको कुरालाई मानसिक रोगकै रूपमा लिनका लागि त्यसले एउटा निश्चित क्राइटेरिया पूरा गर्नुपर्छ र त्यसलाई पुष्टि गर्नका लागि धेरै अनुसन्धान गर्नुपर्छ । सन् २०१८ को जनवरीमा आएर बल्ल भिडियो गेम खेल्ने लतलाई विश्व स्वास्थ्य संगठनले मानसिक रोग भन्यो जबकि भिडियो गेम इन्टरनेटजत्तिकै पुरानो समस्या हो । 

भिडियो गेमको लतलाई यसरी मानसिक समस्याका रूपमा हेर्नु आफैंमा रुचिकर विषय हो किनकि यसमाथि दशकौंदेखि अनुसन्धान गरिरहेका मार्क ग्रिफिथ्सले जुवातासको लत, इन्टरनेटको लत अनि फेसबूक, ट्विटर र इन्स्टाग्रामलगायत सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक र सम्भवतः खतरनाक प्रयोगमाथि पनि अनुसन्धान गरिरहेका छन् । 

‘सामाजिक सञ्जालमा मग्न भएर मानिसहरू जीवनका अन्य कुरालाई बेवास्ता गर्न थाल्छन् भने यो लत नै हो,’ उनी भन्छन् । 

आफूले गरेको अनुसन्धानमा ग्रिफिथ्सले सामाजिक सञ्जालको लत जस्तो प्राविधिक बाध्यतामा चुरोट र रक्सीको लतकै जस्ता लक्षणहरू देखिन्छन् । यसमा अचानक मूड परिवर्तन हुने, समाजमा घुलमिल नहुने, द्वन्द्व र पुनरावर्तन लगायत लक्षण पर्छन् । 

कुनै व्यक्तिले सामाजिक सञ्जालको स्वस्थ प्रयोग र यससँगको सम्बन्धले जीवनमा नकारात्मक असर पारिरहेको विषयलाई छुट्ट्याउन सक्छ कि सक्दैन भन्ने विषय सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण हुन्छ । 

‘उदाहरणका लागि भिडियो गेमको अनुसन्धान गर्दा मैले अत्यधिक गेम खेल्ने मानिस भेटें,’ ग्रिफिथ व्याख्या गर्छन्, ‘तर उनीहरूको जीवनमा नकारात्मक तथा हानिकारक असर परेको देखिएन । उनीहरूले दुई वर्षसम्म त्यस्तो बानी बनाए भने मोटोपनको वा निष्क्रियताको समस्या आउँछ होला तर लत नै चाहिँ होइन कि ? अत्यधिक उत्साहले जीवनमा राम्रो कुरा ल्याउँछन् भने लतले जीवनबाट राम्रो कुरा हटाइदिन्छन् ।’

उत्साहपूर्वक खेल्दाखेरी कुनै व्यक्तिको जागिर वा व्यक्तिगत सम्बन्धमा असर पर्दैन भने चिन्ता व्यक्त गर्नुपर्ने कारण छैन । ग्रिफिथ्सका लागि सामाजिक सञ्जालको प्रयोगमा समयसीमा लगाउनु खासै प्रभावकारी हुँदैन । स्क्रीनटाइम अर्थात् सामाजिक सञ्जालमा बिताएको समयले कुनै पनि व्यक्तिले आफ्नो प्रिय साइटलाई समस्याग्रस्त तरिकाले चलाएको कुराको सही संकेत दिन सक्दैन । 

निश्चित समय बिताएको कुराले महत्त्व राख्दैन भने केले सामाजिक सञ्जालको लतलाई परिभाषित गर्छ वा कस्तो व्यक्तिमा यसको जोखिम बढी हुन्छ भनी हामीलाई बुझ्न सहायता गर्छ ? 

सन् २०१७ मा बेलायतमा गरिएको एक राष्ट्रिय सर्वेक्षणले युवती र एकल महिलाहरूमा लतका लक्षणहरू देखाएको छ । उनीहरूको शिक्षा, आय र आत्मविश्वासको स्तर तल्लो थियो । 

‘सामाजिक सञ्जालमा सक्रिय हुनु भनेको सामाजिक व्यवहारको कुरा हो । लैंगिक भिन्नताको कुरा गर्दा टिपिकल महिलाहरू टिपिकल पुरुषभन्दा बढी सामाजिक हुन्छन्,’ ग्रिफिथ्स भन्छन् । 

सामाजिक सञ्जालको लत त्यसमा बिताइएको समय भन्दा पनि त्यसको विषयवस्तु र अत्यधिक प्रयोगको सन्दर्भमा आधारित हुने ग्रिफिथ्सको मान्यता छ । तर रोयल सोसायटी अफ मेडिसिनमा सामाजिक सञ्जाल तथा मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी एक सम्मेलनमा उनले यस्ता लतका कारणहरू अझै प्रस्ट हुन नसकेको निष्कर्ष दिए । 

यो फोमो अर्थात् अरूले जानेको कुरा आफूले नजानेकोबाट उत्पन्न हुने डर हुनसक्छ । स्मार्टफोनको लत पनि यसको एक अंग हुनसक्छ अनि नोमोफोबिया अर्थात् आफूसित जतिखेर पनि फोन नभएको डर पनि हुनसक्छ । 

यसको अर्थ सामाजिक सञ्जालको लतलाई मानसिक अस्वस्थताका रूपमा चित्रण गरिहाल्न सकिने अवस्था छैन । अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयमा सामाजिक सञ्जाल मनोवैज्ञानिक एमी ओर्बेनले सामाजिक सञ्जाललाई लतका रूपमा परिभाषित गर्ने विषयप्रति विमति जनाएकी छन् । ‘सामाजिक सञ्जालको असर सकारात्मक छ कि नकारात्मक भन्ने विषयको प्रमाण अझै पनि दुर्लभ नै छ । हामीले नियमित व्यवहारलाई रोगकै रूपमा नहेर्ने कुरालाई सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।’

कुनै समयमा सामाजिक सञ्जाललाई लतका रूपमा वर्गीकृत गर्न सकिएला वा नसकिएला तर यसको अत्यधिक प्रयोगले केही घाटा गर्ने प्रस्ट छ । अनुसन्धानले देखाएअनुसार, दिनको दुई घन्टाभन्दा बढी सामाजिक सञ्जालमा बिताउने युवाहरूको मानसिक स्वास्थ्य खराब हुने सम्भावना प्रबल हुन्छ । 

तपाईं इन्स्टाग्राममा हुनुहुन्छ भने जीवनका नक्कलहरू त्यहाँ प्रशस्त भेट्नुहुन्छ । त्यस्ता नक्कलहरू प्रेरणादायी हुनुपर्ने हो तर तिनले धेरै प्रयोगकर्तालाई आफ्नो साथीको तुलनामा आफ्नो जीवन खराब रहेको अनुभूति दिलाउँछन् । बेलायतमा गरिएको युवाहरूको मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी सर्वेक्षणमा इन्स्टाग्रामलाई सबभन्दा खराब सामाजिक सञ्जाल साइटका रूपमा लिइयो । तर इन्स्टाग्रामका प्रयोगकर्ताहरूको संख्या बढ्दो छ । संसारभरि यसका असी करोडभन्दा बढी प्रयोगकर्ता छन् । 

सामाजिक सञ्जालले वास्तविक जीवनमा अवरोध ल्याएमा वा कुनै व्यक्ति अन्लाइनमा धेरै बसेमा चेतावनीयुक्त सन्देशहरू फुत्त आउने व्यवस्था एउटा समाधान हुनसक्छ । ग्रिफिथ्सका अनुसार, अन्लाइन जुवा खेलाउने साइटहरूले यसको प्रयोग गरिरहेका छन् र महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको त्यसले काम गरिरहेको छ । 

सामाजिक सञ्जालको लतलाई मानसिक अस्वस्थताका रूपमा वर्गीकरण गरिनुअघि आफैंले यसको सुझबुझपूर्ण प्रयोग गर्नु जाती हुन्छ । 

बीबीसी फ्युचरमा प्रकाशित सोफिया स्मिथ गेलरको फीचरको भावानुवाद
अनुवादक : विन्देश दहाल