‘सूर्य उदाउँछन्, सूर्य अस्ताउँछन् र यता मैले लेख्ने क्रम चालू राखेको छु’। झण्डै एकवर्षको अन्तरालपछि म उहाँलाई भेट्न पुग्दा कुराकानीको थालनी मदनमणि दीक्षितले यसरी गर्नुभएको थियो । भेट उहाँको निवास कालिकास्थानमा विहिवार (८ असार) दिउँसो भएको हो । अघिल्लो पटकको साक्षात्कारको बेला कम्युनिष्ट नेता कृष्णराज वर्मा र लेखक राप्रउ पोखरेल टुप्लुक्क आइपुग्नु भएको सम्झिन्छु ।

यसपटकको भेटमा मैले ‘मास्टर साहेब’ ( यसरी सम्बोधन गर्ने बानी परेकाहरूको सानो समूहमा म पनि पर्छु ) लाई शयनकक्षमा पाएँ । यसअघिका भेटघाट उहाँको कार्यकक्षमा हुनेगर्थ्यो । यसबीच उहाँ विरामी हुँदा अस्पताल लैजानु परेको कुरा छापामा पढेको थिएँ । शरीर केही दुब्लो देखिए पनि उहाँको बोल्ने स्वर-शैली यथावत् रहेछ । जाँगर जस्ताको तस्तै । परिवारबारेका मेरा जिज्ञाशामा भने बेला-बेलामा उहाँलाई ‘देवीजी’ले सघाउनु भयो । उहाँको श्रवणशक्ति केही क्षय भएको केही वर्ष भैसक्यो।

२०७३ फागुनको पहिलो साता ९५ वर्ष पूरा गर्नुभएका मास्टर साहेबले त्यसदिन बिहान ‘सम्झना-बिर्सना’ कृतिको लागि दुई पाना सामग्री सहयोगीलाई टिपाउनु भएको रहेछ । त्यो सामग्री राजा महेन्द्रसित २०१६ साल भदौमा भएको पहिलो भेटसम्बन्धी थियो । वटु गुच्चाटोल निवासी मधुसूदनराज राजभण्डारी राजाका एक सचिव थिए, उनैले दर्शनभेटको समय मिलाएका थिए । पशुपतिदेव पाण्डे र मदनमणि दीक्षित दुबै उस बखतका चर्चित पत्रकार । दीक्षित ‘हालखबर’ दैनिकसित सम्बन्धित । निर्धारित भए अनुसार पश्चिमपट्टिको प्रवेशद्वारबाट नारायणहिटी दरबार पसेपछि एउटा बङ्गलाको सानो कोठामा पुगियो । हामी दुईलाई सचिवले राजासित त्यहीं दर्शनभेटको चाँजो मिलाएका रहेछन् ।

थालनीमा राजाबाट एक विशेष प्रकारको सुनौलो बट्टाबाट उतिखेरको ख्यातिप्राप्त स्टेट एक्सप्रेस कम्पनीको ‘९९९’ चुरोट झिकी हामीतर्फ हात बढाउने काम भयो । धूमपान नौलो नभए पनि मैले राजाको सामु चुरोटको सर्को तान्न चाहिनँ, पाण्डेले भने एक खिल्ली लिनुभयो र राजाले आकर्षक लाइटर बालेर पहिले पाहुनाको र त्यसपछि आफ्नो चुरोट सल्काएको सम्झिन्छु । ‘म तिम्रो अखवार पढ्छु,’ भन्ने राजाको उद्‌गार सँगसँगै केही महिनाअघि ( २०१५ फागुन ) जारी भएको संविधानको प्रसङ्ग आयो । प्रजातान्त्रिक परिपाटी बसालेपछि सार्वभौमसत्ता राजामा नीहित गराउनु मुनासिब भएन कि भन्ने अखवारमार्फत आइसकेको आफ्नो धारणा त्यहाँ पनि दोहो-याएँ ।

२०१६ सालको सम्झनापछि विषयान्तर गरियो । मास्टर साहेबको करिव एकशय पृष्ठको पुस्तक साझा प्रकाशनबाट निस्कने क्रममा रहेछ---चन्द्रशम्शेरबारे । ‘खोई छपाइमा कति प्रगति भयो, डोलिन्द्रजीले खबर गर्नुभएको छैन,’ उहाँको टिप्पणीमा साझाका महाप्रवन्धक डोलिन्द्रप्रसाद शर्माको कामप्रति किञ्चित असन्तुष्टि झल्किन्थ्यो । पुस्तकका नायक चन्द्रशम्शेरका सद्‌गुण, सुधार र विकास कार्यको लेखाजोखा गर्दा उनलाई कठोर शासकको रूपमा हेर्न मिल्दैन भन्ने दीक्षितज्यूको निष्कर्ष छ । ‘ यिनी महापुरुष हुन् यद्यपि यिनबाट भूल नभएका हैनन् ’, दीक्षितज्यूको कथन छ । २९ वर्ष शासन गरेका चन्द्रशम्शेरलाई ‘१०४ वर्षको जहानीयाँ राणा शासन’ को कालखण्डकै पात्र बनाउन नहुने सन्दर्भमा २९ वटै दलील छन् उहाँसित । चन्द्रले सन् १९२३ को सन्धिमार्फत अंग्रेजबाट नेपाललाई उच्चस्तरको मान्यता र सम्मान दिलाएका हुन्; सतिप्रथा उन्मुलन र कमारा-कमारीको अमलेख उल्लेख्य सुधारका काम हुन् । फर्पिङबाट बिजुली, वीरगञ्जको रेल, चन्द्रनहर, रोपवे, त्रि-चन्द्र कलेज र यस्ता अनेक काम चन्द्रशम्शेरसित जोडिन्छ । हो, छोरालाई जन्मिँदै जर्नेल घोषित गर्नेजस्ता कदम भने चन्द्रका भूल नै हुन् ।

दीक्षित परिवार राणा शासकनिकटका हुनाले चन्द्रशम्शेरका यतिविधि उज्याला पक्ष मात्र देखिएका हुन् कि भन्ने तर्क गर्न गाह्रो छैन । तर चन्द्रले दुनियाँको भलाइ र सुविस्ताका लागि गरेका कार्य  यथार्थ हुन् र यसको चर्चा इतिहासकारहरूले गरेका छन् । नेपालबारे पुस्तक लेख्ने पश्चिमी विद्वान्‌हरूले पनि यसबारे उस्तै धारणा बनाएको देखिन्छ । अमेरिकी लेखक लियो इ. रोजको किताबमा जङ्गबहादुर र चन्द्रशम्शेरलाई नेपालका ‘महान् राष्ट्रवादी नायक’ (ग्रेट नेसनलिष्ट हिरोज) लेखिएको छ । दुबै आँटिला र कूटनीतिक हिसाबले चतुर मानिन्छन् ।

२०६६ सालमा प्रकाशित मास्टर साहेबको आत्मकथाको आवरणपृष्ठमा उहाँले चारवटा क्षेत्रमा आफूलाई क्रियाशील राख्नुभएको झलक देखिन्छ : शिक्षा, साहित्य, राजनीति र पत्रकारिता । ‘समीक्षा’ साप्ताहिक दह्रो खरो पत्रकारिताको दृष्टान्त मानिन्छ र म यसैबाट बढी प्रभावित भएको सञ्चारकर्मीमध्येको एक हुँ । अध्यात्म, दर्शन र संस्कृति समेत समेटिएको  फराकिलो उहाँको अध्ययनक्षेत्र हुनु  र प्रखर अभिव्यक्ति क्षमताले गर्दा उहाँका साहित्यिक रचना पोटिला र स्तरीय भएका होलान् । पत्रकारितामा जुझारूपन त्यही वौध्दिक धरातलले कायम गराएको हुनुपर्छ । साहित्यतर्फ ‘माधवी’ उपन्यासलाई कतिपय समालोचकबाट उच्च कोटिको कृति भनेर प्रशंसा भएको छ । अंग्रेजीमा अनुवाद गरेर अन्तर्राष्ट्रियजगत्‌मा प्रक्षेपण गर्न पाइएको भए नेपाललाई साहित्य सिर्जनामा पनि सम्मान आर्जन गर्ने देश बनाउन सकिन्थ्यो कि भन्ने विचार विभिन्न कोणबाट प्रकट हुने गरेका छन् ।

मदनमणि दीक्षितले राजनीतिमा लगाउनु भएको समय र मेहनत भने त्यत्ति प्रभावकारी  देखिएन । कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्यता कायम राखे बापत उहाँले पार्टीगत कामका लागि मनग्गे योगदान त गर्नुभयो तर विभाजित प्रवृत्ति बोकेका नेतागणले न सशक्त र सैध्दान्तिक आन्दोलन गर्न सके न त दीक्षितजस्तो वौध्दिक व्यक्तित्वलाई तदनुरुपको सम्मान नै प्रदान गर्ने उदारता प्रकट गर्न जाँगर चलाए । ‘ हो, राजनीतिमा लगाएको समय र श्रम साहित्यमै लगाउन पाउनु हुँदो हो त उहाँले थप स्तरीय कृतिहरू दिन सक्नुहुन्थ्यो,’ यस्तो धारणा छ मास्टर साहेबका जेठा छोरा एवं पत्रकार विनोद दीक्षितको । आफूले समीक्षा पत्रिका सम्पादन गर्दा सहयोगीमा राखिनुभएका विनोदजीलाई पछिल्लो समयमा मास्टर साहेबले सम्पादककै जिम्मेवारी सुम्पिनु भएको थियो ।

मदनमणि दीक्षितको विद्वता उहाँ एकपल्ट प्रज्ञा प्रतिष्ठानसित गाँसिनु भएको प्रसङ्गमा सीमित छैन । दृष्टान्त अनेक छन् र तीमध्येको एक हो ‘ऋग्वेद संहिता नेपालीमा’ग्रन्थमा परेको उहाँको विस्तृत मन्तव्य । डा.प्रसन्नचन्द्र गौतमको प्रयासमा उहाँ समेतका ६ जना विद्वान्‌ले तयार पारेको र राष्ट्रपति डा.रामवरण यादवले लोकार्पण गरेको पुस्तक ( दुई ठेली ) मा दीक्षितले लेख्नु भएको छ:--‘वैदिक वाङ्‌मयका अङ्गभूत मानिएका १३ वटा विख्यात उपनिषद्हरू मैले स्नातकोत्तर अध्ययन गर्दा संवत् २००१/२००२ मा निकै नै जिम्मेवारीका साथ पढ्ने गरेको थिएँ । तथापि वैदिक वाङ्‌मयबारे म आफ्नो ज्ञानलाई चञ्चुप्रवेश मात्र ठान्दछु’। ( २०६७ )

माथि उल्लेख भैसक्यो, ९६ वर्षको उमेर छ तैपनि लेखन कार्यबाट दीक्षित थाक्नुभएको छैन । साझाबाट नयाँ पुस्तक आउँदा नआउँदा उहाँको अर्को कृतिको पाण्डुलिपि तयार भैसक्ला । आफूलाई सक्रीय राख्दै समाजलाई खँदिलो खुराक दिँदै रहने उहाँको अठोट युवापुस्ताको लागि हौसलाको विषय हो ।