विश्वमा निजामती सेवा शुरू भएको १६८ वर्ष र नेपालमा निजामती सेवा गठन भएको ६६ वर्ष पुग्यो तर निजामती सेवा दिवस मनाउन थालिएको १९ वर्ष मात्र भयो । १९औं निजामती सेवा दिवस ‘व्यावसायिक र सिर्जनशील निजामती प्रशासनः विकास, समृद्धि र सुशासन’को आदर्श वाक्यसाथ विभिन्न कार्यक्रमसाथ मनाइँदैछ ।

लामो समयसम्म निजामती सेवाले आफ्नो दिवस पनि सम्झन पाएको थिएन । विमल कोइराला नेपाल सरकारको मुख्य सचिव भएको समयमा निजामती सेवाले आफ्नो दिवस सम्झिने प्रथा शुरू गर्‍यो तर अहिले पनि यो दिवस सरकारको प्राथमिकतामा परिसकेको छैन । 

दिवस मनाउनु आवश्यक छ र ? कर्मक्षेत्रमा समर्पित व्यक्तिहरूका लागि दिवस मनाउने प्रचलन २ प्रकारले महत्त्वपूर्ण हुन्छ । पहिलो– आफ्नो विषयमा सबैको ध्यान खिचिने भएकाले कार्यक्षेत्रमा योगदान दिन हौसला दिन्छ, यो एक प्रकारले महोत्सव हो । दोस्रो– आफ्नो कार्यप्रणालीको समीक्षा गरी सुधारको मार्ग प्रशस्त गर्ने दिनका रूपमा पनि दिवस रहन्छ । 

दिवसहरू मनाउँदा आदर्श वाक्य राख्ने चलन छ । यसले अर्को दिवससम्मका लागि गर्नुपर्ने संकल्पको द्योतन गर्दछ । अहिलेको आदर्श वाक्य भने ५ वर्षका लागि गत वर्ष नै निर्धारण गरिएको हो । यो आदर्श वाक्य सान्दर्भिक यस अर्थमा छ कि अहिले निजामती प्रशासनमाथि व्यावसायिक र सिर्जनशील भएन भन्ने आरोप लागिरहेको छ । १ वर्षभन्दा बढीका लागि एकै आदर्श वाक्य कायम गर्नुको पछि भने निजामती सेवालाई सिर्जनशील र व्यावसायिक बनाउन ५ वर्ष लाग्छ वा लगातार ५ वर्ष संकल्प गरौं भन्ने पनि हो ।

कतिपयहरू आदर्श वाक्यमा नै प्रश्न उठाउन सक्लान्, किन ५ वर्ष भयो भनेर । अन्तर्राष्ट्रिय सहकारी महासंघ (आईसीए) ले पनि गत र यस वर्षका लागि ‘मर्यादित व्यवसाय र प्रविधिमा सहकारी’को आदर्श वाक्य चयन गर्‍यो, सहकारी व्यवसाय मर्यादित बनाउन सहकारी अभियानको ध्यान खिच्नु यसको आशय थियो । त्यसै अनुरूप निजामती सेवामा पनि व्यावसायिकता र सिर्जनाको लगातार ५ वर्ष संकल्प गर्नु उचित नै हो । 

कतिपय विद्वानहरू व्यावसायिक हुनु र सिर्जनशील बन्नु निजामती प्रशासनको मूल्य नै हो भन्ने भएकाले त्यही विषय आदर्श वाक्य राख्नु किन पर्‍यो भन्ने तर्क गर्छन् । मूल्य र आदर्श स्खलित हुन लाग्यो, त्यसकारण यस प्रकारको संकल्प सान्दर्भिक मात्र होइन, जरुरी नै छ । चिन्ता यो आदर्श वाक्य पनि औपचारिक मात्र बन्ला कि भन्ने हो । 

अब निजामती सेवाको वर्तमान अवस्थाबारे केही कुरा गरौं । निजामती सेवा व्यवस्थित समाज वा लोकतन्त्रको निर्विकल्प संयन्त्र हो । यसको क्षमतामा नै राज्य प्रणाली र विकासको स्तर निर्धारण हुन्छ । राज्य इच्छालाई संस्थागत गराउने कामका लागि निजामती सेवाको आविस्कार भएको थियो भन्ने गरिन्छ । निजामती प्रशासनले अनुमति दिएभन्दा बढी उम्दा कुनै पनि मुलुकको शासनस्तर हुन सक्दैन । यो राज्य व्यवस्थाको मियो हो । यो एकल तर बहुउद्देश्यीय एकाधिकार भएको संस्था हो, कतिपय कुरा यसैका कार्यक्षेत्रमा मात्र सीमित छन् । यो नहुँदो हो त राज्य व्यवस्था निर्जीव हुने थियो, राजनैतिक प्रणाली अचेत हुने थियो । समाजमा बेथिति बढ्ने थियो ।

प्रशासनका गुरुहरू भन्ने गर्छन्, ‘राजनीति विनाको प्रशासन अचेत हुन्छ भने प्रशासन विनाको राजनीति गतिहीन’ । अर्को शब्दमा राजनीतिले उद्देश्य निर्धारण गर्दछ, प्रशासनले त्यो उद्देश्य पूरा गर्न कार्यान्वयन गर्दछ । राजनीतिले नीति कार्य र कार्यान्वयन वा व्यवस्थापन चाहिँ प्रशासनले गर्दछ । कार्यान्वयनमा मात्र होइन, नीति उद्देश्य निर्धारणमा पनि प्रशासनले व्यावसायिक सहयोग गर्दछ, नेपथ्यको भूमिका खेल्दछ । यसर्थ राजनीति र प्रशासन आ–आफ्नो कार्यक्षेत्रमा सीमांकित भइकन अन्तरसम्बन्धित पनि छन् । किनकि नीति र व्यवस्थापन बीचको विभाजन निकै अस्पष्ट र जटील पनि छ ।

निजामती सेवामा व्यावसायिकता र सिर्जनशीलता भएन भन्ने आरोप छ । यसका भित्री र बाहिरी पाटा अलग छन् । को कर्मचारी सिर्जनशील र व्यावसायिक हुन नचाहला र ? जुन वृत्ति अवलम्बन गर्छु भनेर सेवाभित्र प्रवेश गरेको छ, त्यसभन्दा पर जाने कर्मचारी सीमित मात्र हुन्छन् । उसलाई व्यावसायिक सिर्जनशीलताबाट पर पुर्‍याउने, विषयान्तर हुन दुरुत्साहन गर्ने पक्षमाथि विवेचना गरिएको नै छैन । त्यसैले यसले सेवाग्राहीको माया पाउन र राजनीतिक कार्यकारीको माया पाउन सकेको छैन तर यसो किन भइरहेको छ भन्ने समीक्षा भने गरिएको छैन ।

राजनीतिक समाजले तत्कालको विषयमा प्राथमिकता दिँदा स्थापित प्रणाली भत्किन जान्छ । राजनीतिक चाहनाले नै निजामती सेवाका मूल्य क्षयीकरण भएको छ । यसले शासकीय प्रणालीमाथि जनविश्वास घटाउँदै लगेको छ । असल कार्यसम्पादन गर्ने सीमित कर्मचारीहरू राजनीतिक र प्रशासनिक नेृतत्वको संरक्षणमा छैनन् । प्रणालीभित्र अनुचर प्रवृत्ति बढाउने काम भएको छ । सरुवा, जिम्मेवारी निर्धारण, अवसर वितरण, मनोनयन, पुरस्कार र विभूषण जस्ता पक्षमा सेवा भित्रका राम्रा व्यक्तिहरू सधैं उपेक्षित छन् । सरुवा जहिले जसरी पनि गरे हुन्छ भन्ने सोच छ ।

एक क्षेत्रमा सीप आर्जन गर्ने, अर्को क्षेत्रमा काम गर्नुपर्ने बाध्यता छ । यस अवस्थामा प्रणालीले नै न्याय नगरेका कारण वैयक्तिक सीप, क्षमता र ज्ञानको सिर्जनशील उपयोग हुने वातावरण छैन । 

टेबलमा आएको काम पूरा हुँदा कार्यसम्पादन भएको मानिने प्रशासनिक मनोविज्ञान छ । विश्वव्यापीकरण र सञ्जालीकरणका कारण स्थापित नवीन मूल्य मानकलाई प्रणालीबद्ध गर्न सकिएको छैन । परिवर्तनले एक्काइसौं शताब्दीको प्रशासनको माग छ, बहुसीपयुक्त कर्मचारीका लागि तीव्र दबाब छ तर निजामती सेवाभित्र स्वयं प्रशिक्षित हुने, स्वयं उत्साहित  हुने र निरन्तर सीप आर्जनमा रहने जीवन्त स्वभाव हुर्किएको छैन । आफ्नै औचित्य सिद्ध गर्न पनि निरन्तर सीप र समर्पण चाहिन्छ भन्ने बोध छैन । निजामती प्रशासनभित्र अरुको कामलाई मान्यता नदिने, आफूले गरेको कामको स्वयं प्रशंसा गर्ने बानी बढेको छ, एडमिनिस्ट्रेटिभ गिमिकलाई बढावा दिन्छ ।

राजनीतिक कार्यकारी त्यसैमा मक्ख छ । प्रशासन नवप्रवर्तनको प्रवेश विन्दु प्रशासनिक नेतृत्व हो, यो नै सुधारको बोटलनेक बनेको छ । कनिष्ठ र सम्बन्धित क्षेत्रमा ज्ञान/अनुभव नभएकाहरूलाई प्रशासनिक नेतृत्व दिने प्रवृत्ति हाबी छ । आफूले योगदान गर्न नसक्ने अमूक निकायहरूमा जाने चाहना किन बढेको हो भन्न सकिने अवस्था छैन । प्रशासनिक सिद्धान्तले जो कुनै कर्मचारी जुनसुकै जिम्मेवारीका लागि योग्य हुँदैनन् भन्ने मान्यता राख्दछ । यदाकदा देखिएका असल नेतृत्वले संगठनलाई लतारेर सुधार र सिर्जनामा अघि बढाएको छ तर बारम्बारको सरुवा, राजनैतिक तथा आन्तरिक प्रणालीबाट सहयोग नहुँदा सुधारका प्रक्रिया त्यत्तिकै हराएका छन् । 

के निजामती प्रशासन क्षमताविहीन हुँदै गएको हो ? सामाजिक संकेतसँग खेल्न नसक्ने, सर्वसाधारणका समस्या सम्बोधन गर्न नसक्ने स्थानमा निजामती सेवा पुगेको हो ? त्यो पटक्कै होइन । पञ्चायतका समयमा हुकुम प्रमाङ्गीबाट निजामती सेवामा आएका वा योग्यता प्रणालीबाट आए पनि दरबारको संरक्षणमा रहेकाहरूले पनि केही उल्लेख्य काम गरेका थिए । अहिले निजामती प्रशासनको संविधानले नै वृत्ति सुरक्षा गरेको छ । लोकसेवा आयोगले उपलब्धमध्ये उम्दा प्रतिभाको छनौट गरेको छ । कर्मचारीहरूमा जानकारी र शिक्षाको स्तर पनि उल्लेख्य रूपमा बढेको छ, देशविदेशका उच्च शैक्षिक प्रतिष्ठानबाट दीक्षित छन् । सूचना प्रविधिले क्षमता विकास र अवसर उपयोगको ढोका खोलेको छ ।

क्षमताशील कर्मचारीहरूलाई अभिमुखीकरण गरेर नै व्यावसायिक र सिर्जनशील बनाउन सकिन्छ । कर्मचारीमा रहेको अन्तरनिहीत प्रतिभालाई क्षमता बदल्न, निरन्तर सीप र ज्ञान निर्माणमा क्रियाशील बनाउन, त्यसलाई संस्थाको सम्पत्तिका रूपमा उपयोग गर्न प्रणाली निर्माण गर्नुपर्छ । त्यसपछि मात्र विकास, समृद्धि र सुशासनको युगीन दायित्वमा निजामती प्रशासन खरो उत्रिन सक्छ । यसका लागि निजामती प्रशासनलाई अभिभावकत्व दिई उसको व्यावसायिक स्वायत्ततालाई सम्मान गर्ने राजनीतिक नेतृत्व र निजामती आदर्शलाई महत्त्व दिने प्रशासनिक नेतृत्व पहिलो आवश्यकता हो ।