पुस १८, २०८०
देशका विभिन्न शहरमा गरिब–मजदूरहरूले छाक काटेर सहकारीमा जम्मा गरेको पैसा बदनियतपूर्ण ढंगले हिनामिना गरेर टेलिभिजनमा लगानी गरेको विषयले बजार तातिरहेको छ, जसमा जोडिएका छन् रास्वपा सभापति रवि लामिछाने...
जेठ १४, २०८०
अमेरिकाका अग्रणी कूटनीतिकर्मी हेनरी किसिन्जर शनिवार (२७ मे) मा १०० वर्ष पुगेका छन् ।
कूटनीति तथा अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिको क्षेत्रमा किसिन्जरलाई भीष्मपितामहका रूपमा लिइन्छ । दोस्रो विश्वयुद्धपछिको अमेरिकी परराष्ट्रनीतिलाई बाटो देखाउने काम किसिन्जरले गरेको विश्लेषकहरू बताउँछन् ।
सन् १९६९ मा तत्कालीन राष्ट्रपति रिचर्ड निक्सनको राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकारका रूपमा नियुक्त भएका किसिन्जर पछि निक्सन प्रशासनमै परराष्ट्रमन्त्री भएका थिए । निक्सनपछिका राष्ट्रपति जेराल्ड फोर्डको प्रशासनमा पनि किसिन्जर नै परराष्ट्रमन्त्री थिए ।
त्यसो त सरकारमा सहभागी हुनुअघि नै उनले ड्वाइट आइजनहावर राष्ट्रपति हुँदाखेरीबाट रणनीतिका विषयमा सल्लाह दिँदै आएका थिए । हार्वर्ड विश्वविद्यालयमा अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति प्राध्यापन गर्ने क्रममा नै उनी राजनीतिकर्मीहरूको निकट रही काम गर्न थालेका थिए ।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा ‘रियलपोलिटिक’ को पक्षधरका रूपमा किसिन्जरले सुनाम र दुर्नाम दुवै कमाएका छन् ।
अमेरिकाको राष्ट्रिय स्वार्थलाई सर्वोपरि राख्दै किसिन्जरले अपनाएको परराष्ट्रनीतिका कारण विश्वभरि अमेरिकाको धाक जमेको भनी उनका प्रशंसकहरू तर्क गर्छन् । अनि शक्तिको प्रतिस्पर्धालाई केन्द्रमा राख्दै अमेरिकालाई अरूभन्दा माथि राख्नका लागि किसिन्जरले युद्ध तथा दमनलाई प्रोत्साहन गरेको भन्दै आलोचकहरू उनलाई युद्धअपराधीको संज्ञा समेत दिन्छन् ।
भियतनाम युद्धमा फसेको अमेरिकाले लिनुपर्ने नीतिका विषयमा किसिन्जरको रवैया विवादास्पद रह्यो । भियतनामबाट अमेरिकी सुरक्षालाई कुनै खतरा नरहेकाले त्यहाँ आफ्ना हजारौं सैनिकहरूको ज्यान जोखिममा पार्नु औचित्यहीन रहेको कुरा किसिन्जरलाई थाहा थियो । तर भियतनामबाट विजयी नभइकन बाहिरिँदा अमेरिकाको विश्वव्यापी छविमा नकारात्मक असर पर्ने निष्कर्ष निकाल्दै उनले युद्ध जारी राख्न निक्सनलाई सल्लाह दिएका थिए ।
उनको यस सल्लाहका कारण अनावश्यक रूपमा अमेरिकी सैनिकहरूको ज्यान गयो भने असंख्य भियतनामीहरू पनि मारिए । तर यससँगै उनी भियतनाममा शान्तिका लागि प्रयास पनि गरिरहेका थिए र सन् १९७२ मा उनले शान्ति हासिल गर्नै लागिएको घोषणा समेत गरेका थिए । त्यसको दुई वर्षपछि अमेरिका भियतनामबाट बाहिरियो अनि कम्युनिस्ट उत्तर भियतनाम विजयी भयो ।
भियतनाममा शान्तिको पहल गर्नुका पछाडि किसिन्जरको अर्को रणनीतिक दाउ थियो । उनी शीतयुद्धको प्रतिस्पर्धी मुलुक सोभियत संघलाई एक्ल्याउनका लागि चीनसँग सुमधुर सम्बन्ध बनाउने प्रयास गरिरहेका थिए ।
हुन त चीनसँगको सम्बन्ध सुधार्ने योजना किसिन्जरको भन्दा पनि निक्सनको भएको बताइन्छ । तर त्यसबाट सोभियत संघको घेराबन्दी गर्न सकिने देखेकाले किसिन्जरले निक्सनको योजनालाई मूर्त रूप दिन अथक प्रयास गरेका थिए ।
चीनको छिमेक भियतनाममा चलिरहेको युद्धलाई अन्त्य गर्दा चीन आश्वस्त हुने कुरा किसिन्जरले बुझेका थिए । अनि विश्वको सबभन्दा धेरै जनसंख्या भएको र ठूलो बजार बन्न सक्ने सम्भाव्यता बोकेको मुलुक चीनसँग अमेरिकाको सम्बन्ध सुध्रिँदा भूरणनीतिक लाभ प्राप्त हुने कुरा पनि किसिन्जर जस्ता तीक्ष्ण कूटनीतिकर्मीलाई जानकारी थियो ।
सन् १९६९ मा चीन र सोभियत संघबीच मन्चुरियाको वुसुली नदी सीमामा गोली हानाहान भएपछि किसिन्जरले चीनसँगको सम्बन्ध विस्तारका विषयमा गम्भीरतापूर्वक सोच्न थालेका थिए । उनी पाकिस्तानको बाटो भएर बेइजिङमा गोप्य रूपमा पुगेर माओ चतोङ र चाउ एनलाईलाई भेट्न पुगेका थिए ।
अनि जनगणतन्त्र चीनसँग अमेरिकाको कूटनीतिक सम्बन्ध कायम गराउनका लागि समन्वय गर्ने हिसाबमा निक्सनलाई चीन भ्रमण गर्ने पहिलो अमेरिकी राष्ट्रपति बनाउने प्रबन्ध पनि उनले मिलाएका थिए । उनको यस प्रयासका कारण सोभियत संघविरुद्ध अमेरिका र चीनको एक किसिमको अव्यक्त साझेदारी निर्माण भएको थियो ।
चीनसँगको सम्बन्ध सुधारकै क्रममा किसिन्जरले दक्षिण एसियामा भएको रक्तरञ्जित युद्धको समर्थन गरेको स्मरणीय छ । पाकिस्तानबाट छुट्टिएर बेग्लै देश बंगलादेश बनाउनका लागि चलाइएको संघर्षलाई दमन गर्न पाकिस्तान सरकारले चलाएको रक्तपातपूर्ण कारवाहीलाई अमेरिकाले समर्थन गरेको थियो । लगभग ३० लाख मानिसको नरसंहार हुने गरी भएको दमन रोक्नका लागि त्यहाँ खटिएका अमेरिकी वाणिज्यदूत आर्चर ब्लडको टेलिग्रामलाई किसिन्जरले बेवास्ता गरेका थिए ।
त्यस्तै सन् १९७३ मा चिलीको वामपन्थी समाजवादी सरकारलाई कूमार्फत हटाएर अगस्टो पिनोशेको नेतृत्वमा दक्षिणपन्थी नवउदारवादी सरकार ल्याई हजारौं मानिसको दमन गर्नुमा पनि किसिन्जरको हात छ । भूराजनीतिको डोमिनो सिद्धान्तअनुसार कुनै क्षेत्रमा कम्युनिस्टको उदय भएमा त्यसको प्रभाव अन्यत्र पनि पर्दै जान्छ र त्यसलाई रोक्नु अमेरिकाको कर्तव्य हो भन्ने सोच किसिन्जरको थियो ।
त्यसैले दक्षिण अमेरिकामा क्युबाली क्रान्तिको सिको गर्दै भएका वामपन्थी आन्दोलनलाई विस्तार गर्नबाट रोक्ने हेतुले किसिन्जरको सल्लाहमा निक्सनले चिलीमा दक्षिणपन्थी कू गराएका थिए । अर्जेन्टिनामा पनि उनले त्यही नीति अपनाएका थिए ।
सोभियत संघविरुद्धको शीतयुद्धमा प्रतिस्पर्धाका क्रममा अमेरिकाले विश्वका विभिन्न भागमा दक्षिणपन्थी तानाशाहहरूको समर्थन गरी लाखौं जनतामाथिको दमनलाई समर्थन गरेको थियो । त्यसमा संलग्न रहनु किसिन्जरको कलंक बन्न पुगेको छ ।
तर यससँगै उनले शान्तिका लागि गरेका प्रयास पनि उल्लेख गरिनुपर्छ । जस्तो, सन् १९७३ मा इजरायलका विरुद्ध अरब मुलुकहरूले शुरू गरेको योम किप्पुर युद्ध इजरायलले निकै क्षति बेहोरेर जितेको थियो । त्यसपछि दिगो शान्ति कायम गर्ने उद्देश्यका साथ किसिन्जरले इजरायली र अरबीहरूसँग धेरै चरणमा कूटनीतिक भेटघाट तथा वार्ता गरेका थिए । उक्त वार्ताको परिणास्वरूप इजरायलमाथि अरबीहरूले युद्ध गरेनन् तर प्यालेस्टाइन संकटको समाधान नभएकाले उक्त क्षेत्रमा अझै पनि शान्तिबहाली हुन सकेको छैन ।
अनि सोभियत संघसँगको तनाव घटाउनका लागि ‘डेटेन्टे’ नीति अपनाउनुको श्रेय पनि किसिन्जरलाई जान्छ । यस रणनीतिअन्तर्गत अमेरिकाले सोभियत संघसित आणविक हतियारको संख्या सीमित गर्नेसम्बन्धी सन्धि (साल्ट) र बलिस्टिक क्षेप्यास्त्र विरोधी सन्धि गरेको थियो । त्यसबाट संसारले आणविक युद्धको त्रासबाट केही भए पनि राहतको अनुभव गरेको थियो ।
त्यस्तै भियतनाम युद्ध अन्त्य गराउनका लागि भएको पेरिस शान्ति सम्झौता पनि उनकै सक्रिय पहलका कारण सम्भव भएको थियो । यसका लागि सन् १९७३ मा उनले नोबेल शान्ति पुरस्कार प्राप्त गरेका थिए तर अहिलेसम्म पनि त्यसलाई विवादित मानिने गरेको छ ।
यी सबै घटनाक्रममा संलग्न रही किसिन्जरले अमेरिकाको राष्ट्रिय स्वार्थको रक्षाका लागि प्रयास गरेका थिए । त्यसक्रममा उनले आदर्शवाद र भावुकतालाई परित्याग गरेकाले कतिपय प्रसंगमा उनी निष्ठुर र कठोर लाग्न सक्छन् ।
सन् १९७६ मा जिम्मी कार्टरले जेराल्ड फोर्डलाई राष्ट्रपति निर्वाचनमा पराजित गरेपछि किसिन्जर सरकारबाट बाहिरिए अनि किसिन्जर एसोसिएट्स नामक संस्था खोलेर परामर्श दिन थाले । उक्त संस्थाले शीतयुद्धको अन्त्यपछि विभिन्न मुलुकमा निजीकरणको लहर फैलाउनका लागि प्रमुख भूमिका खेलेको बताइन्छ ।
शीतयुद्धको अन्त्यपछि अमेरिकाको साम्राज्यवादी आकांक्षा चरमचुलीमा पुग्ने गरी एकध्रुवीयता कायम भएको थियो । त्यस्तो अवस्थामा अमेरिकाले आफूलाई चुनौती दिन सक्ने कुनै पनि शक्तिलाई उदाउन नदिने नीति अपनाएको थियो ।
किसिन्जरले त्यसको विपरीत धारणा जित्दै ‘डिप्लोमेसी’ नामक पुस्तकमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा पाँचवटा जति प्रमुख शक्ति हुने र तिनीहरूको राष्ट्रिय स्वार्थको मिलनविन्दुमा मात्र विश्व व्यवस्था कायम हुने तर्क गरेका थिए ।
किसिन्जरको यस भनाइलाई अमेरिकी प्रशासनले आत्मसात नगरी लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यता बोकेको आफ्नो खेमा अनि निरंकुशताको पक्षपाती अर्को खेमाबीच भिडन्त हुने भाष्य स्थापित गरिदियो । परिणामस्वरूप, अहिले चीन र रुससँग अमेरिकाको कटुतापूर्ण सम्बन्ध बन्न पुगेको छ ।
हालै दी इकोनोमिस्ट पत्रिकासँगको कुराकानीमा किसिन्जरले तेस्रो विश्वयुद्ध रोक्ने हो भने अमेरिका र चीनले एकअर्काको सहअस्तित्वलाई स्वीकार गर्नुपर्ने सुझाव दिएका थिए । अनि नेटोको स्वेच्छाचारी विस्तारबाट रुस चिढिने कुरा उनले गर्ने गरेका थिए तर अहिले आएर उनले युक्रेनलाई नेटोको सदस्य बनाउँदा बृहत्तर युद्धको सम्भावना टर्ने बताउन थालेका छन् ।
जे होस्, अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति तथा कूटनीतिमा किसिन्जरले पारेको प्रभावको उच्च मूल्यांकन हुने गरेको छ । उनका सुझावहरू अहिले पनि विभिन्न मुलुकका अधिकारीहरूले गम्भीरतापूर्वक सुन्ने गरेका छन् ।
किसिन्जरले ह्वाइट हाउस ईयर्स, ए वर्ल्ड रिस्टोर्ड, डिप्लोमेसी, अन चाइना, वर्ल्ड अर्डर, दी एज अफ एआई लगायतका गहन पुस्तकहरू लेखेर कूटनीति तथा विश्व राजनीतिका अध्येताहरूलाई ठूलो गुन लगाएका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको यथार्थवादी धारमा विश्वास गर्नेहरूका लागि किसिन्जर गुरु नै हुन् ।
देशका विभिन्न शहरमा गरिब–मजदूरहरूले छाक काटेर सहकारीमा जम्मा गरेको पैसा बदनियतपूर्ण ढंगले हिनामिना गरेर टेलिभिजनमा लगानी गरेको विषयले बजार तातिरहेको छ, जसमा जोडिएका छन् रास्वपा सभापति रवि लामिछाने...
चरम आर्थिक संकटबाट गुज्रिएको श्रीलंकाले सन् २०२२ को अन्त्यतिर औषधि किन्ने क्षमता पनि गुमाएको थियो । ५० अर्ब डलरभन्दा बढीको विदेशी ऋण 'डिफल्ट' भएको थियो भने लाखौंले रोजगारी गुमाएका थिए । दशौं लाख मान्छे...
सत्ता र शक्तिको आडमा गैरकानूनी ढंगले सरकारी जग्गा हडप्ने नेपालको शक्तिशाली व्यापारिक घराना चौधरी ग्रुपमाथि राज्यको निकायले पहिलोपटक छानबिन थालेको छ । काठमाडौंको बाँसबारीमा ठूलो परिमाणमा सरकारी जग्गा...
एकाधबाहेक अधिकांश मन्त्रीले प्रभावकारी कार्यसम्पादन गर्न नसकेपछि प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ स्वयंले मन्त्रीहरूलाई प्रस्ट चेतावनी दिएका छन् । नेपालीलाई नक्कली भुटानी शरणार्थी बनाएर अमेरिका ला...
आफ्नो तेस्रो कार्यकालको दोस्रो वर्षलाई प्रभावकारी बनाउने भनी दाबी गरेका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले कांग्रेस महामन्त्री गगन थापालगायत केही नेतासँग नियमित सल्लाह सुझाव लिन थालेका छन् । रा...
दुई–दुईपटक मिर्गौला फेरेको शरीर । मध्यजाडो नजिकिँदै गरेका मंसिरका चिसा दिन । त्यसमाथि वृद्धावस्था । यस्तो बेला ७० नाघेकाहरूको अधिकांश समय ओछ्यानमै बित्छ । नभए पनि घरको चार दिबारभित्र आराम गरेर अनि तात...
२०६२ सालपछिको कुरा हो, अख्तियार दुरूपयोग अनुसन्धान आयोगका एकजना उपसचिव र एकजना शाखा अधिकृत कम्पनी रजिष्ट्रारको कार्यालयमा सरुवा भएर गए । यति मात्र होइन, राष्ट्रिय सतर्कता केन्द्रका एक उपसचिव पनि सोही कार्यालयमा...
धेरै पहिलेको कुरा हो एक जना सज्जनका दुई भाइ छोरा थिए । उनीहरूबीच निकै मिल्ती थियो । एकपटक भगवान्ले आएर वरदान माग भनेकाले उनीहरूले अमरताको वर मागेका थिए । उनीहरूको कुरा सुनेर भगवान्ले भने– ‘...
ललितपुरको गोदावरीस्थित सनराइज हलमा नेकपा (एमाले)का दुई महत्वपूर्ण कार्यक्रम भए । एमालेको प्रथम विधान महाधिवेशन (२०७८ असोज १५ र १६ गते) सनराइज हलमै भएको थियो । विधान महाधिवेशनले विभाजनदेखि चौतर्फी घेराबन्दी...