‘वामपन्थी आन्दोलनमा बाबुराम र प्रचण्डसँगै उभिने कुराको ठूलो अर्थ र महत्त्व छ, हामी उभियौं । अब कसैले रोकेर रोकिँदैन,’ गत वर्षको साउन ३१ गते नेकपा (माओवादी केन्द्र)को पार्टी कार्यालयमा अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले पत्रकारहरूसँग भनेका थिए । सन्दर्भ थियो, नेपाल समाजवादी पार्टीका अध्यक्ष डा. बाबुराम भट्टराईसँगको भेटवार्ता । माओवादी पार्टी कार्यालयमा लामो समयपछि प्रचण्ड–बाबुरामको भेटले माओवादी धारमा आशाको सञ्चार गरेको थियो । 

गोरखा-२ बाट क. प्रचण्डको उमेदवारी विधिवत प्रस्तुत गर्न सँगै गोरखातिर लागियो। उहॅाका दिवंगत पिता र हाम्रा सकुशल जीवित पिताको आशिर्वाद लिएर जीवनको अन्तिम कालखण्डमा सहकार्यको नयाॅ अध्याय थालनी गरियो। सबैको साथ र सहयोगको अपेक्षा! pic.twitter.com/kEsNRXuHbr

---

Advertisment

— Baburam Bhattarai (@brb1954) October 9, 2022

छिन्नभिन्न माओवादी नेता–कार्यकर्तामा जागेको आशाको त्यान्त्रोमा बाबुरामले थप प्राण भरिदिएका थिए । ‘उहाँ (प्रचण्ड) का दिवंगत पिता र हाम्रा सकुशल जीवित पिताको आशीर्वाद लिएर जीवनको अन्तिम कालखण्डमा सहकार्यको नयाँ अध्याय थालनी गरियो । सबैको साथ र सहयोगको अपेक्षा,’ उनले सोही दिन ट्विटरमा लेखेका थिए ।

यसको स्पष्ट संकेत थियो, प्रचण्ड–बाबुराम फेरि एक ठाउँमा उभिने भए । त्यसका केही आधार पनि थिए । सोही दिन उनीहरूबीच (गत ४ मंसिर) निर्वाचनमा माओवादी केन्द्रकै चुनाव चिह्नमा प्रतिस्पर्धा गर्ने सहमति भएको थियो । प्रचण्ड र बाबुरामबीच एउटै चुनाव चिह्न, समानुपातिकको साझा सूची र एउटै घोषणापत्र बनाउने मात्रै हैन मंसिरको चुनावपछि पार्टी एकता नै गर्ने सहमति बनेको थियो ।

बाबुरामको पुनर्मिलनसँगै चितवनबाटै चुनाव लड्ने तयारीमा रहेका प्रचण्ड अन्तिममा गोरखा हानिए । प्रचण्ड गोरखा हानिनुको पृष्ठभूमिमा थिए, बाबुराम ।

सुरक्षित निर्वाचन क्षेत्रको खोजीमा रहेका प्रचण्डलाई बाबुरामले गोरखा–२ छाडिदिए । यसै पनि बाबुराम अब चुनाव नलड्ने निचोडमा पहिले नै पुगिसकेका थिए ।

प्रचण्डका लागि बाबुरामले गोरखा छोड्दा मानुषी यमी भट्टराई (बाबुरामकी छोरी)का लागि प्रचण्डले काठमाडौं–७ को टिकट दिलाए ।

चुनावमा बाबुरामले प्रचण्डलाई खुलेर सहयोग गरे । एकअर्काको खुब तारिफ गरे । प्रचण्डले भारी मतान्तरसहित चुनाव पनि जिते । प्रचण्डले जिते पनि मानुषीले काठमाडौं–७ मा चुनाव जित्न सकिनन् ।

चुनावअघिसम्म प्रचण्डले बाबुरामको प्रशंसा गर्न कुनै कसर बाँकी राखेनन् ।

गत असोजमा नेपाल समाजवादी पार्टीले चाडबाडको अवसर पारेर काठमाडौंमा आयोजना गरेको एक कार्यक्रममा प्रचण्डले बाबुराम भट्टराईसँगको सहकार्य चुनावसम्मका लागि मात्रै नभई धेरै लामो हुने बताएका थिए ।

‘चुनावमा हामी आ–आफ्नो पार्टी भन्दै, तर एउटै चुनाव चिह्नबाट जाने निर्णय यो चुनावका लागि मात्रै गरिएको होइन, तपाईंहरूलाई के नलागोस् भने यो दुईटा बसेर चुनावका लागि मात्रै गरे । तर, यसका लागि मात्रै गरिएको छैन । त्योभन्दा धेरै माथि उठ्न बल गरेका छौं,’ उनले भनेका थिए । 

अहिले परिस्थिति फेरिएको छ । हिजो (सोमवार) राष्ट्रिय सभागृहमा धुमधामसँग समाजवादी मोर्चा घोषणा भयो । मोर्चाको अवधारणा बनाउने बाबुराम देखिएनन् । बरु प्रचण्ड विप्लवसहितका नेतासँगै हर्षित मुद्रामा देखिए । मोर्चा घोषणामा बाबुरामको नामसमेत लिएनन् । ​जबकि एउटै चिह्नबाट चुनाव लड्ने बेला प्रचण्डले नै पार्टी एकताको प्रस्ताव राखेर दुवै पक्षले कार्यदल समेत बनाएका थिए । कार्यदलबीच एकताको मोडालिटीबारे दस्तावेज नै आदानप्रदान भइसकेको थियो ।

चुनावपछि कार्यदलले मात्रै होइन स्वयं प्रचण्ड–बाबुराम बस्दा समेत एक ठाउँमा उभिने अवस्था बन्न सकेन । खासमा प्रचण्डले पुस १० मा बनेको एमालेसहितको गठबन्धन तोडेदेखि नै बाबुराम असन्तुष्ट बनेका थिए । त्यसपछि भएको राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको चुनावसम्म आइपुग्दा उनीहरूबीचको दूरी थप बढेको नेसपा नेताहरू बताउँछन् ।

नेकसपाका एक नेताका अनुसार पछिल्लो समय मोर्चामा बाबुरामलाई सामेल गराउने विषयमा सक्रियता देखाएनन् । कतिसम्म भने मोर्चाको लक्ष्य, उद्देश्य र कार्यक्रमबारे छलफल हुँदा बाबुरामसँग सल्लाह नै भएन । प्रचण्डको चाहना बाबुराम नेतृत्वको नेसपालाई सकेसम्म मोर्चाबाट बाहिरै राख्ने देखिएको नेसपा नेताहरूको बुझाइ छ ।

स्वयं बाबुराम भने समाजवाद संसदीय अंकगणित मिलाएर र जालझेल गरेर आउने उपभोग्य वस्तु नभएको तर्क गर्छन् ।

समाजवाद उदात्त वैचारिकीको निर्देशनमा उन्नत चेतना र उच्च नैतिक धरातल भएका मानवको लामो सामूहिक प्रयत्नले निर्माण हुने अति उन्नत सभ्यताको चरण भएको उनको भनाइ छ ।

‘समाजवाद संसदीय अंकगणित मिलाएर र जालझेल गरेर आउने उपभोग्य वस्तु होइन, यो त उदात्त वैचारिकीको निर्देशनमा उन्नत चेतना र उच्च नैतिक धरातल भएका मानवको लामो सामूहिक प्रयत्नले निर्माण हुने अति उन्नत सभ्यताको चरण हो,’ मोर्चा घोषणपछि बाबुरामले भनेका छन्, ‘कथित समाजवादी मोर्चालाई निजी सत्ता स्वार्थका निम्ती भित्री र बाहिरी शक्तिहरूसँग बार्गेनिङको हतियार बनाउने दुष्कर्म नहोस् ! केहीलाई सधैं र धेरैलाई केहीबेर ठग्न सकिन्छ, तर सबैलाई सधैँ ठग्न सकिन्न भन्ने हेक्का रहोस् !’

विप्लव अटाउँदा बाबुराम अटेनन्

माओवादी शान्तिप्रक्रियामा आएलगत्तै प्रचण्डको छायाँका रूपमा देखिएका थिए, बाबुराम । दुई नेता एक–अर्कामा यति धेरै नजिक थिए कि प्रायः एकसाथ उस्तै भेषभूषामा देखिन्थे । तर, प्रचण्ड–बाबुरामको सम्बन्ध कहिल्यै एकनास रहेन ।

राजनीतिकरूपमा एक ठाउँमा आउँदादेखि अलग हुँदासम्म उनीहरूको सम्बन्ध आरोह–अवरोहपूर्ण थियो । यी दुई नेताबीच सधैं अति ‘लब एन्ड हेट’ सम्बन्ध रह्यो ।

नेत्र पन्थीको पुस्तक ‘डिभोर्स प्रचण्ड–बाबुरामको’मा पनि उनीहरूको उचारचढावपूर्ण सम्बन्धको चर्चा गरिएको छ । उनीहरूबीच अहिले मात्रै होइन उहिल्यैदेखि मतभेद देखिन्थ्यो । तत्कालीन सशस्त्र युद्ध कहाँबाट शुरू गर्ने भन्नेमै उनीहरूबीच विवाद भएको थियो । पन्थीले पुस्तकमा उल्लेख गरेअनुसार कहाँबाट जनयुद्ध चलाउने भन्ने कुरा नमिलेपछि गोरखा, सिन्धुली र रोल्पाबाट एकसाथ शुरू गरिएको थियो । 

तत्कालीन जनयुद्धमा मानिसहरूले प्रचण्डको नाम कम बाबुरामको बढी सुन्थे । बाबुरामको चर्चाले झस्किएका प्रचण्डले माओवादीको चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनपछि आफ्नो फोटो नै सार्वजनिक गरेका थिए । जनयुद्ध कालमा उनीहरूको सम्बन्धमा कतिसम्म फाटो आएको थियो भने ०६१ माघमा लिवाङ बैठकले बाबुराममाथि कारबाहीको निर्णय गरेको थियो । उनलाई जनसेनाको नियन्त्रणमा राखिएको थियो । त्यो पनि लामो समय टिकेन, कारवाही फुकुवा भयो ।

०६२ साउनमा प्रचण्डले बाबुराम, हिसिलालगायतलाई पार्टीको पुरानै जिम्मेवारीमा पुनःस्थापित गराएका थिए । त्यसपछि उनीहरूबीच पुनः सहकार्य शुरू भयो । चुनवाङ बैठकपछि बाबुराम र प्रचण्डको सम्बन्ध एकदम घनिष्ठ भयो । माओवादी शान्ति र संविधानको लाइनमा आएपछि फेरि उनीहरूबीच विवाद शुरू भयो । चर्किँदै र टर्दै गरेको विवाद संविधान घोषणा भएपछि  छताछुल्ल भयो । संविधान घोषणा भएको केही दिनपछि बाबुरामले तत्कालीन एमाओवादी पार्टी छाडे । 

वैकल्पिक राजनीतिले परम्परागत शक्ति ढाल्ने अभिलाषा बोकेर २०७२ मा बाबुराम माओवादीबाट अलग्गिएका थिए । संविधान जारी भएलगत्तै २०७२ असोजमा पत्रकार सम्मेलन गरेर बाबुराम ‘चुहिएको घरमा फर्केर जाने होइन, नयाँ घर बनाउने’ भन्दै एमाओवादीबाट बाहिरिए । संविधान जारी भएपछि पुरानो राजनीतिक दलको औचित्य सकिएको उनको निष्कर्ष थियो ।

माओवादी छाडेर उनले नयाँ शक्ति बनाए । वैकल्पिक नयाँ राजनीतिक शक्ति निर्माण गर्न उनले बनाएको नयाँ शक्तिले राजनीतिमा पानी पनि भन्न पाएन । उनले थालेको अभियानले राम्रोसँग संगठित आकारसमेत ग्रहण गर्न सकेन । उनले परिकल्पना गरेको नयाँ घर बनेन । त्यसपछि समाजवादी, जसपासम्म आइपुग्दा उनको राजनीतिक आकार बढ्नुको सट्टा संकुचित हुँदै गयो । अन्ततः उपेन्द्र यादवसँगको विवादमा जसपामा पनि उनी अटाउन सकेनन् । 

दलका नाममा उनीसँग अहिले पनि नेसपा छ । तर, अवस्था यस्तो छ कि आफ्नै चिह्नमा चुनाव लड्न सक्दैन । चुनावको मुखमा उनलाई प्रचण्डकै छहारी चाहियो । बाबुरामले माओवादी छाडेपछि प्रचण्डले भनेका थिए, ‘मैले ३० वर्ष बाबुरामलाई झेले कसैले तीन वर्ष झेलेर देखाइदिऊन् ।’

नयाँ सोच र नयाँ घरको कुरा गरेर माओवादी परित्याग गरेका बाबुराम करीब सात वर्षपछि हँसिया हथौडामा चुनाव लड्न घर फर्किएका थिए । 

तर, त्यो घर चुनावसम्मलाई मात्रै देखियो । बाबुरामलाई भेटेरै हौसिएका प्रचण्डले गत चुनावलगत्तै समाजवादी केन्द्र बनाउने उद्घोष गरेका थिए ।

‘आजै पार्टी एकता भएको होइन, चुनावपछि एउटै केन्द्र बनाउने समझदारीमा गएका छौं । घोषणापत्र र चुनाव चिह्न साझा हुने भएपछि हामी एक ठाउँमा उभियौं,’ उनले भनेका थिए, ‘यसले नेपाली राजनीतिक परिवर्तनलाई संस्थागत गर्न र देशको आर्थिक रूपान्तरण गर्नमा निकै ठूलो महत्त्व छ ।’

चुनावपछि फेरि प्रचण्ड–बाबुरामबीच फाटो आयो । संसदीय व्यवस्था नै नमान्ने नेत्रविक्रम चन्द विप्लव समाजवादी मोर्चामा अटाउँदा बाबुराम अटाउन सकेनन् ।

उसो त २०७४ सालको चुनावमा वाम गठबन्धनमा धन्नै बाबुराम पनि अटाएका थिए । तर, अन्तिममा यसैगरी पाखा लगाइए ।