पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार हिन्दुसंस्कृतिमा चारवटा नवरात्रको अस्तित्व भेटिन्छ । यस्ता नवरात्रहरूमा आश्विन शुक्लप्रतिपदादेखि नवमीसम्म, मागशुक्लप्रतिपदादेखि नवमीसम्म, चैत्रशुक्लप्रतिपदादेखि नवमीसम्म र आषाढशुक्लप्रतिपदादेखि नवमीसम्मका तिथिहरू पर्दछन् ।

धार्मिक तथा आध्यात्मिक दृष्टिले सबै नै नवरात्रहरू उत्तिकै महत्त्वका भएपनि हाम्रो लोकव्यवहारमा आश्विशुक्लप्रतिपदाबाट शुरु हुने नवरात्रले विशेष महत्त्व पाएको देखिन्छ । खासगरी नवरात्र भनेको शक्तिउपासनाको पर्व हो र वैदिककालदेखि नै सनातन रूपमा चल्दै आएको यो परम्परा अहिलेसम्म पनि कायमै छ । यही सनातन आर्ष परम्परा अनुसार अहिले पनि यस नवरात्रमा मुलुकभरिका प्रायः सबै शक्तिपीठहरूमा र नेपालीका घरघरमा समेत घटस्थापना गरी आ–आफ्नो शक्ति र क्षमताअनुसार शक्तिस्वरूपिणी माता भगवतीको उपासना गर्ने परम्परा कायमै छ ।

विशेषगरी यस पर्वमा पूजाआजा, जपतप, यज्ञअनुष्ठानद्वारा शक्तिस्वरूपिणी माता भगवतीको उपासना गर्नाले मानव समुदायबीच आपसी सद्भाव र सहयोगको साथमा आयु, आरोग्य वृद्घि भई प्राणीमात्रकै हित र समुन्नति हुन्छ भन्ने धार्मिक जनविश्वास रहिआएको छ । तर हामीले जति नै पुकार्दै आएपनि हाम्रो वर्षाैंदेखिको शान्तिको कामना भने खोइ कुन्नि किन हो अहिलेसम्म पनि पूरा भएको छैन ।

हुन त यतिनखेर अशिक्षा, गरीबी र पछौटेपनजन्य रोग, भोक, शोक आदि हाम्रा अन्य समस्या र आवश्यकता कम भएका छन् तथापि पहिलो आवश्यकता भनेको शान्ति नै हो । यस्तो परिप्रेक्ष्यमा समग्र नेपाली समाजबाट भएको शान्तिको कामनातर्फ राजनीतिक दल, राजनेताहरू र धार्मिक सङ्घसंस्था तथा नागरिक समाजको तर्फबाट विशेष ध्यान जानपर्ने देखिन्छ र अब त अति नै भइसकेकाले माता भगवतीले पनि समग्र नेपालीको पुकारा सुनेर उनीहरूको ध्यान त्यतातिर आकर्षित गराउन विशेष पहल गर्नैपर्ने बेला आएको छ । विगतमा जतिजति बेला समाजमा सम्हाल्नै नसक्ने गरी अशान्ति र दुःखकष्ट फैलिन्छ त्यतित्यतिबेला माता भगवतीले विशेष अवतार लिएर त्यसको समाधान गरेकी छन् ।

यसको अर्थ माता भगवती त्यत्तिकै आउँछिन् भन्ने चाहिँ होइन । माता भगवतीबाट आफूले चाहेअनुसारको काम लिन केवल घटस्थापना गरेर जमरा राखेको भरमा कति सकिन्छ सकिन्छ, खाली थालीमा भगवती थापेर र अँध्यारो कोठामा जमरा राखेर पूजा गरेको भरमै माता भगवती खुशी होलिन् कि उनलाई खुशी पार्न अरू केही पनि गर्न पर्ला ? कतै अहिलेसम्म जति नै नवरात्र मनाएपनि उनलाई खुशी पार्न नसक्नुको कारण हाम्रा यही नवरात्र मनाउने प्रक्रिया नमिलेर त होइन ? नवरात्र मनाइरहँदा हाम्रो ध्यान त्यतातिर पनि जानुपर्छ ।

वस्तुतः माता भगवतीको उपासना भनेको उनलाई मन पर्ने काम गरेर उनको काख पाउने प्रयास गर्नु हो । सामान्यतया भोक लागेको बेलामा र दुःख पाएको बेलामा आमालाई सम्झने र आमाको काख पाइसकेपछि मानिसले मात्र होइन पशुपक्षीले समेत केही न केही राहतको महसूस गर्ने व्यावहारिक यथार्थ नै हो ।

नवरात्रको शक्तिउपासनाको परम्पराभित्र पनि यही नै तथ्य अनुभूत गर्न सकिन्छ । हामीलाई अशान्ति, अभाव, रोग, भोक, शोक आदि शत्रुबाट सुरक्षित हुन उनै ममतामयी शक्तिस्वरूपिणी जगज्जननी आमाको काख चाहिएको छ । तर त्यो कुरो चाहेर मात्र पाउन सकिन्न । यसका लागि आमाले देखाएको बाटो पनि हिँड्नुपर्दछ र उनले राखेको नियमको पनि परिपालन गर्नुपर्ने हुन्छ ।

उनी संसारकै आमा हुन् । त्यसैले उनलाई जगदम्बिका भनिन्छ । संसारकै आमा भएकी नाताले उनलाई आफ्ना सन्तानहरूले आपसमा झगडा गरेको र काटाकाट र मारामारको महाभारतमा उत्रेकोे मन पर्दैन । आफ्ना सन्तानहरू आपसमा मिलेर बसून्, सक्नेले नसक्नेहरूप्रति सहयोगको हात बढाऊन् भन्ने चाहना राख्नु एउटी आमाको लागि स्वाभाविकै पनि हो । यदि हामीले दुःखबाट सदाको लागि मुक्त भई जीवनलाई सुखी र आनन्दित बनाउने हो भने आमाको काखमा जानैपर्दछ र आमाको काखमा गएर चाहेको कुरो पाउन उनले राखेको नियमको पालन पनि गर्नैपर्ने हुन्छ । वास्तवमा नवरात्रको विधान र यतिबेला विशेषगरी बढी पाठ गरिने चण्डीसप्तशतीको कथा प्रसङ्गले हामीलाई यही नै सन्देश दिएको छ ।

अब प्रश्न आउँछ, यसका लागि आमाले कस्तो नियम राखेकी छन् अनि केकस्तो बाटो तोकिदिएकी छन् त ? यसका लागि चण्डीसप्तशतीकै कथा प्रसङ्गलाई सम्यक् मनन गर्नुपर्ने हुन्छ । जस्तो चण्डीसप्तशतीको पहिलो अध्यायमा मधुकैटभ वधको प्रसङ्ग आएको छ । मधुकैटभ भनेको अशिक्षा र अज्ञानको प्रतीक हो ।

जतिबेलासम्म हामीबाट अज्ञान र अशिक्षाको भुमरीबाट आफू पनि बाहिर आउने र अरूलाई पनि ल्याउने प्रयास हुँदैन, त्यतिबेलासम्म हामीले चाहेको चीज पाउन सक्दैनौं । घरबास गुमेर हिँडेका यस अध्यायका कथाका पात्र समाधि नामका वैश्यलाई पनि पुनः पहिलेको अवस्थामा फर्कन मधुकैटभवध भएर नै अगाडि बढ्न परेको छ र यस प्रसङ्गले हामीलाई पनि त्यही सन्देश दिएको छ । त्यसैगरी दोस्रो अध्यायमा महिषासुरवधको प्रसङ्ग आएको छ । महिषासुर भनेको अहङ्कार हो ।

अहङ्कारले कसैको पनि भलो गर्दैन । जति नै शक्तिशाली भएपनि जसले अहङ्कारलाई जित्न सकेको छैन, उसले कसैलाई पनि जित्न सक्दैन । त्यतिबेलासम्म आफ्नो समस्यामाथि कहिल्यै विजय पाउन सक्दैन । महिषासुर अत्यन्त शक्तिशाली थियो । उसले तीनै लोकमाथि विजय पाएको थियो । तर आफंैभित्रको अहङ्कारमाथि विजय पाउन नसकेकोले त्यसैको कारण त्रिलोक विजयी भएर पनि अवसानको नियति भोग्न बाध्य हुनप–यो । त्यसैले आमाको काखमा पुगेर दुःखको समुद्रबाट पार हुन चाहनेले अहङ्कारको जंघार तर्नैपर्ने हुन्छ । यस अध्यायको कथा प्रसङ्गले यही नै सन्देश दिएको छ ।

त्यसैगरी छैठौं अध्यायमा धूम्रलोचन वधको प्रसङ्ग आएको छ । धूम्रलोचन भनेको नराम्रो दृष्टि हो । संसारलाई आफ्नो अनुकूल बनाउन सर्वप्रथम दृष्टि सुधार्नुपर्छ । वास्तवमा संसारको आफैंमा कुनै रूप र रङ्ग नै छैन । यसलाई जस्तो आँखाले हे–यो त्यस्तै देखिन्छ । वास्तवमा दुःख पाउनुमा संसारको दोष छैन । दोष त त्यसलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा नै हुने गर्छ । कालो चश्माले हेरे त्यही संसार कालो, सेतो चश्माले हेरे सेतो र रङ्गीन चश्माले हेरे रङ्गीन नै देखिन्छ ।
संसारलाई आफ्नो अनुकूल बनाउन धूम्रलोचनवध अर्थात् नराम्रो दृष्टिको अन्त्य गर्नै पर्दछ । धूम्रलोचन वधमार्फत यस कथाको प्रसङ्गले यही सन्देश दिएको छ ।
सातौं अध्यायमा चण्डमुण्डवधको प्रसङ्ग आएको छ । चण्डमुण्ड भनेको पशुभाव अर्थात् जडस्वभाव र जडप्रवृत्ति नै हो । मानव जस्तो चैतन्य गुणले धनी भएर पनि पशुवत् व्यवहारमा उत्रेको माता भगवतीलाई मन पर्दैन र त्यसलाई फालेर मात्र आफ्नो काखमा आउनुपर्छ भन्ने सन्देश माता भगवतीले यस अध्यायको कथामार्फत दिनुभएको छ । त्यस्तै आठौं अध्यायमा रक्तबीज वधको प्रसङ्ग आएको छ ।
रक्तबीज भने तृष्णा हो । संसारमा जति नै खाएपनि र जति नै पाए पनि तृष्णाको पेट कहिल्यै भरिँदैन । तृष्णाको वशमा छउञ्जेल मानिसका अघि सदैव अभाव र आवश्यकताको भण्डार लागि नै रहेको हुन्छ । त्यसैले माता भगवतीले यस अध्यायको कथामार्फत रक्तबीज वध गरेर मात्र आफ्नो काखमा आउनसक्ने र पाउनसक्ने सन्देश दिनुभएको प्रस्टै अनुभूत गर्न सकिन्छ । त्यसैगरी नौ र दश अध्यायमा क्रमशः निशुम्भ र शुम्भवधको प्रसङ्ग आएको छ । निशुम्भ र शुम्भ भनेको कुविचार र कुवासना नै हो । आमाको काख पाएर सुखी हुन यी दुईमाथि पनि विजय पाउनैपर्ने हुन्छ ।

हामीलाई यी दुई अध्यायको कथाप्रसङ्गले यही नै सन्देश दिएको छ । समग्रमा भन्नुपर्दा सुख, शान्ति र आनन्द हामी सबैको यतिनखेरको इष्टवस्तु र इष्टकामना हो । तर हाम्रा यी इष्टवस्तु र इष्टकामना त्यत्तकै चाहेकै भरमा प्राप्त हुनेवाला भने छैनन् । यसका लागि शक्तिस्वरूपिणी जगज्जननी माता भगवतीको काखमा जानैपर्दछ र त्यहाँसम्म पुग्नका लागि उनले देखाएकी वा बताएकी बाटोबाट हिँडेर यस्तैयस्तै विविधखाले दानवरूपी हाम्रा दुर्गुणहरूमाथि विजय पाउनैपर्ने हुन्छ । अन्यथा जति नै नवरात्र मनाएपनि, जति जति नै घटस्थापना गरेर जमराको खेती नै गरे पनि हुनेवाला केही छैन ।
हामी माता भगवतीलाई खुशी पार्न निर्दोष पशुको बलिदानमा गर्व गर्दछौं तर बलिदान गर्नु भनेको निर्दोष पशु नभई आफूलाई दुःख दिने अहङ्कारकै हो भन्ने जस्ता सामान्य कुरामा त हेक्का रख्न सक्दैनौं भने के हाम्रा त्यस्ता स्वार्थी व्यवहारले पनि भगवती खुशी होलिन् त कतै त्यतातिर पनि ध्यान जानपर्ने पो हो कि ? अस्तु ।

---

---