नेपालको राजनीतिमा कोइराला परिवारको छुट्टै इतिहास छ ।

कोइरालाहरू भौतिकवादी होइनन्, तर उनीहरू परम्परा र चाडबाड मान्ने अभ्यासमा भने कम्युनिस्ट भन्दा प्रगतिशील छन् । 

कांग्रेसका संस्थापन बीपी कोइराला मात्रै होइनन्, उनीपछि गिरिजाप्रसाद कोइराला, सुशील कोइरालादेखि डा. शेखर, डा. शशांक र सुजाता कोइरालासम्म आइपुग्दा उनीहरूको चाडबाडको शैली अलग छ ।

दशैं मान्ने यिनीहरूको परम्परामा आएको बदलाव, अन्य प्रथाजन्य संस्कृति आदिमा कोइरालाहरू देखिन्छन् ।

कम्युनिस्ट नेताका चाडबाड भड्किलो देखिँदा तुलनात्मक रूपमा ठूलो विरासत बोकेका कोइरालाहरू फरक रहेको प्राध्यापक लोकराज बराल बताउँछन् । 

‘कम्युनिस्ट त प्रगतिशील नै हुनुपर्ने हो, जातपात हटाउने, असमानताविरुद्ध लड्ने, आर्थिक समानताको कार्यक्रमका लागि अग्रसर हुनुपर्ने हो तर कम्युनिस्टहरू ढोंगी देखिएका छन्,’ बराल भन्छन्, ‘कम्युनिस्टभन्दा चाडपर्व र सामाजिक चालचलनमा कोइरालाहरू प्रगतिशील देखिन्छन् । बीपी धर्मनिरपेक्षताको पक्षमा उभिनुभयो । क्रियाकर्मजस्ता विषयमा उहाँको आम मान्यता थिएन । जातभातमा पनि उहाँ प्रगतिशील हुनुहुन्थ्यो ।’

कोइराला परिवारलाई नजिकबाट चिन्ने पत्रकार जगत नेपाल कोइरालाहरू चाडपर्व मान्ने सवालमा प्रगतिशील भएको बताउँछन् । 

‘पारिवारिक सदस्यबीच जमघट हुने मात्रै होइन बीपी र गिरिजाकालीन समयमा शुभेच्छुकलाई बोलाएर पनि दशैंजस्ता चाडबाडको एउटा रमाइलो माहोल बनाउने प्रवृत्ति थियो,’ नेपाल भन्छन्, ‘यो भनेको तडकभडक र पहुँचभन्दा रमाइलो गर्ने तरिका मात्रै हो । तर टीकाटालो गरेर आफ्नो प्रभाव देखाउने, काटमार, जुवातास, खानेपिउनेजस्ता व्यवहार उहाँहरूले पछ्याएको पाइँदैन ।’

बरु पर्वलाई कोइरालाहरूले मेलमिलापसँग जोडेका छन् । बीपी एकता र मेलमिलापको नीति लिएर २०३३ सालमा स्वदेश फर्किएपछि दशैंको कोजाग्रत पूर्णिमाको दिन कांग्रेसले हरेक वर्ष चियापान गर्दै आएको छ । 

बीपी पुत्र डा. शशांक कोइराला बीपी हुँदाको जस्तो रौनक र रमाइलो कोइराला परिवारमा हुन छोडेको बताउँछन् । 

‘ठूलो परिवार थियो । भीमबहादुर तामा, दिलबहादुर घर्ती सबै परिवारकै सदस्य थियौं । अत्यन्त रमाइलो हुन्थ्यो । पर्याप्त पैसा हुन्थेन, तर अति रमाइलो हुन्थ्यो’, कोइरालाले लोकान्तरसँग भने, ‘आस्था र सम्मानले उहाँसँग टीका थाप्न आउँथे । तर आजकाल दशैं आएको नआएको केही मतलब नै हुँदैन । बीपी कोइराला हुँदाको जस्तो रमाइलो आजकालका दशैंमा हुन छोडेको छ ।’

बीपीकालीन उत्साह तथा उमंग नभए पनि कोइराला परिवारमा दशैं तडकभडक नहुने बरु प्रगतिशील अभ्यास हुने गरेको उनी बताउँछन् । 

‘हाम्रो परिवार कांग्रेस हो । तर हामी अनौठो अभ्यास भनेर परिचित छौं । सोच्न पनि नसकिने जमानामा मेरो फुपूले मुसलमानसँग विवाह गर्नुभएको थियो । परिवारका अरू सदस्यले पनि अन्तरजातीय विवाह गरेका छन् । हाम्रो परिवार पुरातन व्यवस्थामा धेरै विश्वास नगर्ने परिवार हो,’ उनी भन्छन्, ‘बीपी पनि तिथि श्राद्धमा विश्वास गर्नुहुन्थेन । म आफू पनि गर्दिनँ । जहाँसम्म लाग्छ, मेरा दाइहरू पनि तिथि श्राद्ध गर्नुहुँदैन । हृदयबाट मान्ने, सम्झने हो । रिती रिवाज एउटा बन्धनमा बाँधिएको हुन्छ । हामी खुला विचारको मान्छे हौं । आदर सत्कार, सम्मान, माया गर्ने ठाउँमा गर्ने अन्यमा खुला विचार राख्दै आएका छौं ।’ 

कम्युनिस्ट र कांग्रेसकै अरू नेताले भड्किलो र आडम्बरपूर्ण चाडबाड मान्ने गरेको भन्दै उनी बीपीबाट प्रगतिशील मान्यता र व्यवहार धेरैले सिक्न सक्ने बताउँछन् । 

‘राजनीतिक समझ विश्व दृष्टिकोण, साहित्यजस्ता विषयमा बीपीको अध्ययन र चिन्तन उन्नत थियो । साथै आध्यात्मिक कुरा गर्नुहुन्थ्यो । पुस्तक पढ्न प्रेरित गर्नुहुन्थ्यो । ८ कक्षामा पढ्दा लियो टोल्सटोयको किताब मैले बीपीकै प्रेरणामा पढेको थिएँ,’ शशांक भन्छन्, ‘दशैं आएपछि तँलाई के चाहिन्छ भनेर सोध्नुहुन्थ्यो । म पाइन्ट रोज्थेँ । कतिवटा भनेर सोध्नुहुन्थ्यो । म ५/६ वटा भन्थें । उहाँले तँ ५/६ वटा पाइन्ट एकैपटक लगाउँछस्, भन्नुहुन्थ्यो । बजारमा लिएर जाँदा एउटा किन्दिनुहुन्थ्यो अनि भन्नुहुन्थ्यो भन्ठान्, बजारमा झुण्डिएका सबै तेरा नै हुन् । बाल मनोविज्ञान उहाँले राम्रोसँग बुझ्नुहुन्थ्यो ।’

सामान्य टीका, जमरा लगाए पनि घरमै काटमार गर्ने, भड्किला पार्टी गर्ने, जुवातास खेल्ने अभ्यास कोइरालाहरूको परिवारमा नभएको उनी बताउँछन् । 

कोइराला परिवारका सदस्यहरूको घरमा दशैंको अवसर पारेर काटमार पनि हुने गरेको छैन । 

‘अरू धेरै नेता कार्यकर्ताहरूको घरमा दशैंमा बलिका नाममा बोका र खसी काटमार हुन्छ । तर, कोइरालाहरू काटमारमा विश्वास गर्दैनन्,’ कोइराला परिवारलाई चिनेका एक नेता भन्छन् । 

पत्रकार नेपाल गिरिजाबाबु हुँदासम्म विराटनगरमा दशैंको रौनक हुने गरेको बताउँछन् । ‘गिरिजबाबु दशैंमा सधैँ नै विराटनगर जानुहुन्थ्यो । उहाँ गएपछि दशैंको रौनक नै बेग्लै हुन्थ्यो,’ नेपाल भन्छन्, ‘तर २०६४ मा दशैंको अगाडि जानुभयो । एक दिन बसेर नवमीको दिन फर्किनुभयो । उहाँ विराटनगरमा नहुँदा धेरैले दशैं खल्लो महसुस गरेका थिए ।’

उनीपछि शशांक, शेखर र सुजाताले बीपी र गिरिजाकालीन दशैंको रौनक दिन नसकेको उनी बताउँछन् । ‘बीपी गिरिजापछि कांग्रेसमा शशांक, शेखर र सुजाता कांग्रेसको राजनीतिमा हुनुहुन्छ, तर उहाँहरूले दशैंमा पहिलाको जस्तो रौनक दिलाउन सक्नुभएको छैन,’ नेपाल भन्छन्, ‘उहाँहरूको अरूजस्तो भव्य र तामझाम पनि हुँदैन । धेरैलाई प्रभाव र रमाइलो गर्ने गरी माहोल पनि बनेको देखिँदैन ।’

गिरिजा हुँदासम्म कोइराला परिवारमा एक खालको मेल थियो । तर, उनी र सुशील कोइरालाको अवसानपछि कोइराला परिवार छरिएको छ ।

शशांक, शेखर र सुजाताबीच नै मेल नभएपछि उनीहरूले राजनीतिमा मात्रै होइन, चाडपर्वमा पनि रौनक थप्न नसकेको कांग्रेसका एक नेता बताउँछन् । 

‘गिरिजाबाबु हुँदासम्म कांग्रेसमा सबैथोक थियो । उनीहरूका वरिपरी हजारौं नेता कार्यकर्ता झुम्मिन्थे । अनुशासन थियो । पार्टीमा कमाण्ड थियो । प्रभाव र पहुँच थियो,’ ती नेता भन्छन्, ‘तर शेखर, शशांक र सुजाताको यो समयमा कांग्रेसभित्र उनीहरूको लगाम मात्रै खुस्किँदै गएको छैन, चाडपर्व र अवसरमा रौनकसमेत हराएको छ ।’

यद्यपि नेता कार्यकर्तालाई सम्मान  गर्ने, घरसम्मै सहज पहुँच दिने सकारात्मक व्यवहार भने अहिले पनि कायम रहेको ती नेता बताउँछन् ।