प्रायः भन्ने गरिएको सुनिन्छ अध्यात्म भनेको के हो र आध्यात्मिक हुन के गर्नुपर्छ ? अध्यात्म शब्द नै कर्मकर्म तथा यज्ञअनुष्ठाको परिभाषामा रूढ भएको, गरिएको अवस्थामा यस्तो लाग्नु स्वाभाविक हो तर अध्यात्म आफैँमा यति मात्र चाहिँ होइन र आध्यात्मिक हुन त्यति धेरै काम गर्नु पनि पर्दैन । हो अध्यात्मको क्षेत्र ठूलो छ । समग्र जीवन र जगत नै यसैभित्र समेटिएको छ । तथापि सङ्क्षेपमा यति नै भन्न सकिन्छ कि अध्यात्म भनेको मानिसलाई मानिस बनाउने सूत्र हो । अनि आध्यात्मिक हुनु भनेको मानिसले मानिस बन्ने प्रयास गर्नु हो, जसलाई सकारात्मक सोच, चिन्तन, बुद्धि, विवेक र व्यवहारले निर्देशित गरेको हुन्छ ।  

कुरा सुन्दा आश्चर्य लाग्न सक्छ मान्छेलाई मान्छे बनाउने भन्ने कुरा, मान्छेले मान्छे बन्ने भन्ने कुरा । झट्ट हेर्दा, सुन्दा वा पढ्दा सबैलाई लाग्ने त्यस्तै हो तर त्यो रूपमा मात्र हो सारमा होइन । सारमा त यही हो कि मान्छे मान्छे बनेकै छैन । अर्थात्, मान्छेले मान्छे बन्न अझै धेरै बाँकी छ । किनभने कतिपय कुरामा मानिसको स्थान अझै पशुपंक्षीभन्दा तल छ । श्रद्धेय स्वामी खप्तड बाबाले कहाँसम्म भनेका छन् भने बाघजस्तो हिंस्रक जीवबाट समेत मान्छेले सिक्नुपर्ने धेरै पाठ छन् । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो पशुपक्षीले अभिनय गर्न  जानेको छैन । उसले अभिनय गर्दैन । अभिनय गर्दैन र त ऊसँग राख्ने र फार्ने कुरा हुँदैन । न ऊसँग खाने र देखाउने दाँत नै अगलत हुन्छ । 

दोस्रो कुरा उसले विभेद गर्दैन । विभेद गर्न जानेको छैन । उसको साम्राज्यमा ठूलोसानो उचनिच, धनीगरीब भन्ने हुँदैन । तेस्रो कुरा झुट बोल्दैन, झुट बोल्न जानेकै छैन । चौथो कुुरा उसले अनावश्यक सञ्चित गरेर प्रकृतिको प्रसादलाई दुरुपयोग गर्दैन  । गर्न जानेको छैन । उसलाई आफ्नो भनेको पेटमा गएको जति मात्र हो, त्यो पनि पचाउन सकेको जति मात्र भन्ने पनि थाहा छ । बढी खान खोज्दा खानै नपाइने दिन आउन पनि सक्छ भन्ने पनि थाहा छ यस्तो अवस्थामा कुनै तरिकाले जसको हो उसैले फिर्ता लिएर जान्छ भन्ने पनि थाहा छ । त्यसैले आफूलाई तत्काल चाहिने जति लिन्छ र बाँकी जस्ताकोतस्तै राखिदिने गर्छ । पाँचौँ कुरा प्रकृति सबैको साझा हो, सबैले बस्न र खान पाउनुपर्छ भन्ने कुरा पनि उनीहरूलाई राम्ररी थाहा छ ।  

हामीलाई थाहा छ प्रायः पंक्षीहरू मानिस देख्नेबित्तिकै भाग्ने गर्छन् । गुँड पनि त्यस्तो स्थानमा बनाउँछन्, जहाँ सितिमिति मानिसले भेट्न र देख्न सक्दैनन् । कदाचित कसैले देखे भने अन्तै सार्ने गर्छन् । पशुहरूको अवस्था पनि त्यस्तै छ । सितिमिति मानिसको अगाडि पर्न चाहँदैनन् । परिहाले भने बलिया भए जाइलाग्लान् । सिङ्ले हान्लान्, दाह्रााले कोपर्लान्, नङ्ग्राले चिर्थलान् । कमजोर भए भाग्लान् । उदाहरणका लागि कुकुरहरूलाई नै लिऊँ न ।  मानिस देख्नासाथ सके टोक्न आउँछन् नसके भुक्दै भाग्ने गर्छन् । उनीहरूलाई मानिसको सम्पर्कमा आउन लामो सङ्गत गर्नुपर्छ । त्यो पनि उनीहरूको सङ्गतमा आएका वा उनीहरूले सङ्गत गरेका मानिसको मात्र । अरूका हकमा त माथिकै नियमले काम गरेको हुन्छ । 

यस्तो किन हुन्छ थाहा छ ? किनकि, उनीहरूलाई मानिसमाथि विश्वासै छैन । उनीहरूले मानिसलाई मानिस मानेकै छैनन्, ठानेकै छैनन् । उनीहरूले यही सोचेका हुन्छन् कि मानिसको राख्ने र फार्ने दोहोरो व्यवहार हुन्छ, माया गरेजस्तो पनि गर्छन् आफ्नो फाइदा लिन पनि पछि पर्दैनन् । त्यसैले उनीहरू मानिसमाथि विश्वास गर्दैनन् र आफ्नो सुरक्षाको जोहो आफैँ गर्ने प्रयास गरिरहेका हुन्छन् । 

हुन पनि संसारमा जति पनि समस्या छन् सबै मानव निर्मित समस्या नै हुन् । मानिसहरूको सोच हुन्छ प्रकृति हाम्रो हो, हामीले जे गरे पनि हुन्छ । त्यसैको फल मानिस आफैँ भोगिरहेका हुन्छन् । प्रकृति जेजति दिएको छ सबै स्वच्छ नै हुन्छ । हावा स्वच्छ दिन्छ, पानी स्वच्छ दिन्छ । माटो स्वच्छ दिन्छ तर मानिसकै कारण ती सबै दूषित हुन पुगेका छन् र त्यसको फल चरअचर सबै प्राणीले भोग्नुपरिरहेको छ । 

स्वार्थको पछि लाग्दालाग्दै र स्वार्थको पछि भाग्दाभाग्दै हामी यति पर पुगिसकेका छौँ कि यस्तै अवस्था रहे एक दिन फर्कने बाटो पाउनै मुस्किल पर्नेछ । त्यसैले अध्यात्मतर्फ फर्कनै पर्ने भएको छ । आध्यात्मिक बाटो समाउनै पर्ने भएको छ । अरू नसही कम्तीमा मानिसले मानिस बन्नै पर्ने भएको छ । मानवताको बाटो समाउनै पर्ने भएको छ । 

प्रश्न उठ्न सक्छ आध्यात्मिक बाटो समाउने त समाउने तर कसरी ? उत्तर सहज छ । यसका लागि त्यति धेरै गर्नैै पर्दैन । जो बोलिएको छ त्यही गर्ने, सत्य बोल्ने, मीठो बोल्ने । नमीठो कुरा पनि मीठो तरिकाले नै व्यक्त गर्ने । समग्रमा भन्नुपर्दा जस्तो अरूको बोली र व्यवहार आफूलाई मन पर्दैन त्यस्तो बोली र व्यवहार अरूमाथि नगर्ने । यति मात्र गर्न सके पनि तत्कालका लागि धेरै हुनेछ । बाँकी त्यसपछि आफैँ तय हुँदै जानेछ । यही नै अध्यात्म हो, आध्यात्मिक हुनु हो, अध्यात्म र मानवताको बाटो हो । समग्रमा भन्नुपर्दा मान्छेलाई मान्छे बनाउने सूत्र हो ।