वैदिक मन्त्रद्रष्टा ऋषिको चर्चा गर्दा महर्षि सौभरि पनि बिर्सनै नसकिने नाम हो । यी महर्षि जति ब्रह्मज्ञानी थिए, त्यति नै त्यागी र वीतरागी पनि थिए । यद्यपि वैदिक ग्रन्थहरूमा उनको नाम कतै सौभरि, कतै सौभर र कतै सोभरि पनि उल्लेख भएको पाइन्छ । यसैको आधारमा कतिपय विद्वानहरूले यिनीहरू अलग अलग महर्षि हुनुपर्छ भन्ने अनुमान लगाएका पनि छन् ।

तर अन्य कैयौं ऋषिहरूको समेत नामको अक्षर विन्यासमा यस किसिमको असन्तुलन भेटिएका छन् । यसो हुनुको पछाडि एक त मन्त्रसंरचनाको कार्यकालमै लामो अन्तर देखिनुलाई लिनसकिन्छ भने अर्को लिपिकारहरूको गडबडी र मन्त्र सुनेर कण्ठस्थ गर्ने प्रवृत्तिको पनि उत्तिकै भूमिका रहेको हुन सक्छ । त्यसैले यी नाम अलग अलग नभई एउटै ऋषिका हुन् भन्नेतर्फ नै धेरैको अनुमान रहेको पाइन्छ ।

ऋग्वेदले उनलाई कतै कण्वगोत्रीय ऋषिको रूपमा चिनाउन खोजेको देखिन्छ भने कतै कण्वपुत्रको रूपमा देखाउन खोजेको पनि पाइन्छ । तर वास्तवमा भन्ने हो भने यो पनि भनाइमा देखिएको भिन्नता मात्र हो । वास्तविकता एउटै हो भन्न सकिने प्रशस्तै आधार भेटिएको छ । वस्तुतः कण्वगोत्रीय भनेको पनि कण्वकै सन्तान हुन् भने कण्वपुत्र भनेको पनि विशेष परिस्थितिबाहेक कण्वगोत्रीय परिवारका सदस्यमा पर्छन् । त्यसैले यसलाई समेत अलग अलग क्षेत्रमा राखेर अध्ययन गर्न मिल्ला जस्तो लाग्दैन ।

ऋग्वेद मण्डल ८ सूक्त १९ र २० को द्रष्टा ऋषि कण्वगोत्रीय सौभरि मानिएका छन् । अग्नि, आदित्यगण र मरुद्गणको सम्मानका गाइएका यी दुई सूक्तमा कुल ६३ वटा मन्त्र छन् । यी मन्त्रहरूमा यी महर्षिले कतै उनीहरूसित विश्वब्रह्माण्डको शान्ति र समुन्नतिको कामना गरिरहेका देखिन्छन् भने कतै मानव मात्रमा ज्ञानी, गुणी, विवेकी, सत्य र निष्ठाप्रिय सन्तानप्राप्तिको कामना गरिरहेका अवस्थामा फेला पर्छन् ।

त्यस्तै कतै तिनै अग्नि, आदित्य र मरुद्गणको विशेषता वर्णन गर्दै उनीहरूको सदुपयोग र संरक्षणका लागि मानव समुदायसित कामना गरिरहेका अवस्थामा फेला पर्छन् भने कतै तमाम रोगव्याधिसँग लड्न सक्ने स्वस्थ र बलिष्ठ शरीरको वकालत गरिरहेका अवस्थामा देखिन्छन् । कतै कतै त जल र जङ्गलभित्र रहेको औषधीय तत्त्वको विवेचन गर्दै मानव जीवनमा तिनको आवश्यकता र औचित्यबारे चर्चा गरिरहेका अवस्थामा फेला पर्छन् ।

ऋग्वेदकै मण्डल ८ सूक्त २१ र २२ को द्रष्टा ऋषि पनि उनै महर्षि सौभरि नै मानिएका छन् । देवराज इन्द्र र स्वर्वैद्य अश्विनिकुमारको प्रशंसासूचक देखिएका यी दुई सूक्तमा कुल ३६ मन्त्र छन् । यी मन्त्रहरूमार्फत पनि उनले इन्द्र र अश्विनिकुमारको विशेषता वर्णन गर्दै समग्रमा सारा संसारको शान्ति, सद्भाव र समुन्नतिको कामनामै विशद ऊर्जा खर्चेका छन् ।

यसबाहेक उनले अश्विनिकुमारको रथको वर्णन तथा कृषिकर्मको आवश्यकता, प्रयोग र तिनको विकासक्रमलााई जसरी उल्लेख गरेका छन्, तिनलाई त आध्यात्मिक ज्ञानका साथै भौतिक विज्ञानको समेत चरम नमूनाको रूपमा लिन सकिन्छ ।

महर्षि सौभरि मात्र होइन उनका पुत्र कुशिकसमेत वैदिक मन्त्रद्रष्टा ऋषिकै पंक्तिमा रहेका छन् । महर्षि विश्वामित्रको समेत कुल, गोत्रभित्रका सदस्यका रूपमा लिन सकिने यी महर्षि ऋग्वेद मण्डल १० सूक्त १२७ का द्रष्टा ऋषिमा पर्छन् । रात्रिसूक्तको नामले परिचित यस सूक्तमा कुल आठवटा मन्त्र छन् । यी मन्त्रहरूले रात्रिशक्तिको स्वरूप, सामर्थ्य र तिनका कार्यसम्बन्धी यावत् पक्षमा सम्यक् प्रकाश पार्ने प्रयास गरेका छन् ।

ऋग्वेदाचार्य महर्षि सौभरिको पौराणिक दर्शनमा समेत उत्तिकै सम्मानित स्थान छ । श्रीमद्भागवतमा उल्लेख भए अनुसार उनी विशिष्ट तपस्वी मात्र होइनन्, कुशल गृहस्थी पनि हुन् । प्रायः तपस्वीहरू गृहस्थी हुन सक्दैनन् । गृहस्थीहरू तपस्वी बन्न सक्दैनन् । यी दुवै विपरीत धारका दुई नदी हुन् तर उनले यी दुवै नदीमा चल्ने डुङ्गामा एकै साथ गोडा राखेका मात्र छैनन्, दुवै डुङ्गालाई आफू अनुकूल हिँडाउन पनि सफल भएका छन् ।

पौराणिक ग्रन्थमा उल्लेख भएअनुसार एकपटक उनी यमुना किनारमा बसेर सन्ध्यावन्दन गरिरहेका थिए । एक मत्स्यदम्पतिको प्रणयलीला देखेर उनलाई पनि विवाह गरी गृहस्थाश्रममा प्रवेश गर्न मन लागेछ तर एउट फुस्रे जोगीले त्यो पनि वृद्धावस्थामा कन्या पाउन त्यति सम्भव थिएन । तैपनि उनले हिम्मत भने हारेनछन् र तत्कालीन सम्राट् मान्धाता राजाको दरबारमा कन्या माग्न गएछन् ।

मान्धाता राजाको ५० वटी छोरी रहेकाले कसो एउटी त नदेलान् भन्ने उनको सोच थियो तर नियतिले भने उनलाई अन्यत्रै डो-याइदियो । राजाले सिधै हुन्छ भन्न सके न हुन्न भन्ने नै आँट गर्न सके । उनी बूढो जोगीलाई आफ्नी नवयौवना छोरी दिन चाहन्थे न ऋषिलाई निराश पारी उनको क्रोधको भागी हुनै चाहन्थे । त्यसैले कूटनीतिले काम लिने विचार गरे र जुन छोरी मान्छिन्, उनैलाई लिएर जानुहोला भन्दै पन्छाउने प्रयास गरे ।

राजकुमारीहरू कसैले पनि उनको प्रस्ताव स्वीकार्दैैनन् भन्नेमा उनी विश्वस्त थिए एउटै मट्याङ्गाराले दुईवटा शिकार गर्न खोेजिरहेका थिए तर सौभरि जस्तालाई राजाको कुटनीति बुझ्न किन बेर लाग्थ्यो र । उनले योगबलद्वारा आफूलाई यति बढी सुन्दर नौजबान बनाएकि उनलाई देख्नासाथ राजकुमारीहरू सबै हनाथाप गर्दैै पछि लागे ।

अन्ततः राजा पचासवटै छोरीको एकैसाथ कन्यादान दिन बाध्य भए । यस प्रसङ्गलाई महर्षि सौभरिले ऋग्वेद मण्डल ८ सूक्त १९ को ३६ औं मन्त्रमा निकै सम्मानपूर्वक ढङ्गले उल्लेख गरेका छन् ।

महर्षि सौभरिले ५० वटी राजकुमारीलाई भोग गरी लामो सयम व्यतित गरे । तैपनि तृप्ति भने मिलेन । त्यसपछि उनी आफैंलाई धिक्कार्दै तीव्र वैराग्य धारण गरी आफूलाई कठोर साधनामा मात्र लगाएनन्, सोही तपाग्निमा समग्र वासनालाई हवन गर्दैै अन्ततः आफैंलाई  समेत हवन गरी परमात्मामा लीन हुन पुगे ।

त्याग, तपस्या र योगबलको बेजोड सङ्गम मानिने महर्षि सौभरिलाई सबै किसिमको सिद्धि प्राप्त थियो । उनी जतिबेला जस्तो रूप धारण गर्न पनि सक्थे र जहाँ जति बेला जसरी प्रस्तुत हुनुपर्छ सोही अनुसार प्रस्तुत हुने गर्थे ।
युवावस्थाबाट वृद्धावस्थातिर जाने प्रकृतिको नियम हो तर उनी त त्यसको समेत विपरीत उभिन समर्थ सफल भएका छन् । उनले युवावस्थाबाट वृद्धावस्थातिर जाने प्रकृतिको नियमलाई पछ्याएका पनि छन् र वृद्धावस्थाबाट युवावस्थामा फर्केर सोही नियमलाई लत्याएका पनि छन् ।
यस्ता कर्तुम् अकर्तुम् सर्वसमर्थ महर्षि सौभरिको भौतिक शरीर त सम्प्रति हामीमाझ छैन तर उनले आफैं प्रयोग भई खराब गतले मानिसलाई कति चाडै फसाउँछ र उसले चाह्यो भने कसरी त्यस्तो सङ्गतबाट आफूलाई बचाउन सक्छ भन्ने जुन सन्देश दिएर गएका छन्, त्यो अहिले झन् बढी सान्दर्भिक हुन पुगेको छ ।

---

---