त्यसैपनि बेहाल मुलुकको अवस्था बाढीपहिरोको प्रकोप र अत्यन्त खर्चिलो चुनावका कारण कताको जिली, कताको गाँठी जस्तै भएको छ । मुलुकको हालत वास्तवमै वर्णनातीत छ । सबै मौकामा चौका हान्ने दाउमा छन् ।

त्यसैले गर्दा राष्ट्रिय जीवनका हर क्षेत्र पथविमुख बन्दै गएका छन् । प्राकृतिक स्रोतसाधनले असल र ऊर्जाशील युवाहरूको बाहुल्य हुँदाहुँदै पनि केही वर्ष यतादेखि मुलुक निरन्तर ओरालो लाग्दै गएको छ ।

मुलुकको वर्तमान अवस्थालाई लिएर हरतिरबाट असन्तुष्टि व्यक्त भइरहेको छ । मुलुकमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको बहाली भएको छ किन्तु जनसामान्यले भने आफ्ना धेरै प्रश्नहरूको जवाफ पाउन सकेका छैनन् । सर्वसाधारण जनता र मुलुकमा बहाल लोकतान्त्रिक गणतन्त्रबीच समानान्तर सम्बन्ध विकसित हुँदै जान थालेको छ । मुलुकका हर्ताकर्ताहरूमा इमान्दारी र जिम्मेवारीको भावना नभएपछि यस्तै हुन्छ ।

नेतृत्ववर्ग राष्ट्रिय प्राथमिकताबाट भन्दा वैयक्तिक स्वार्थबाट निर्देशित हुने गरेको छ । मुलुक र जनताको भाग्य र भविष्य निर्माण गर्ने कार्यमा नेतृत्वको सम्वेदनशीलता अनुभव हुँदैन । नेतृत्व वर्गमा आदेश निर्देशनकै भरमा राष्ट्र निर्माण हुने बाल सुलभ सोंच छ । सल्लाहकारहरूले तयार गरिदिने आदेश निर्देशनका बूँदा वाचन गर्दा पनि आफ्नो पदीय हैसियत सीमा र सामथ्र्य पटक्कै ख्याल नराखि विद्यमान स्रोत, साधन र व्यवस्थापन क्षमता उपर विचार नपुर्याई बडो लाउके बनेर आश्वासन दिन्छन् । भनिरहन परोइन, त्यस्ता आश्वासनहरू कार्यान्वयमा ल्याउन उनीहरूले कुनै रुची देखाउँदैनन् । नेताहरू आफू पानी माथिको ओभानो बन्न खोज्दछन् । मुलुक र जनताको सर्वोपरि हितमा दिलो ज्यान लगाएर कार्य सम्पादन गर्ने कोही छैनन् । सबै आ–आफ्नै निहित स्वार्थका पछि मात्र दौड लगाइरहेका छन् ।

मुलुक र जनताको भलाइका लागि हामी स्वयम् दृढ अठोटका साथ अगाडि बढ्नुपर्ने कुरामा कुनै सन्देह छैन । कुन कुरा अकाट्य सत्य हो भने हाम्रो मुलुक बनाउन अरु कोही आउँदैनन् । यस क्रममा सवैभन्दा पहिला राजनीतिक संक्रमण अन्त्य गर्ने दिशातिर हाम्रो गतिशीलता आवश्यक छ ।

धेरैले हाम्रो मुलुकलाई लम्बिँदो राजनीतिक अस्थिरता भएको सुन्दर मुलुक भन्ने गरेका छन् । वास्तवमा यो कथन विलकुल सही छ । लामो समयदेखि यो वा उ कारणले मुलक राजनीतिक अस्थिरतामा फस्दै आएको छ । यसैको फलतः मुलुकमा कुनै पनि कार्य निर्धारित समयमै सम्पन्न हुने गर्दैनन् । कुनै पनि निकाय वा पदाधीकारीहरूले आफ्नो जम्मेवारी समयमै पूरा गरेको एटा दृष्टान्त पाउन पनि गाह्रो छ ।

दुई वर्षमै बन्नु पर्ने संविधान ६ वर्षमा बन्दछ । हतार हतारमा अन्तिम समयमा कार्य सम्पादन गरिन्छ जसको गुणस्तर अत्यन्त कमसल हुन्छ । बढ्दो हस्थिरता र अन्योलले गर्दा सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक क्षेत्रमा असुरक्षाको अनुभूति हुँदै गरेको अवस्था छ ।

राजनीतिक दलहरू आउँछन्, जान्छन् । समय क्रममा पार्टीहरूको अस्तित्व लोप हुन्छ, नयाँ पार्टीहरू को उदय पनि हुन्छ नै । पार्टीहरूको अस्तित्व समाप्त हुनु कुनै ठूलो कुरा होइन । पार्टीहरूले आफ्नो सान्दर्भिकता आफैंले बनाउने हो । देश र जनताको हितलाई केन्द्रविन्दुमा राखेर क्रियाशील रहने पार्टीहरू ऐतिहासिक सामग्रीमा रुपान्तरित हुँदैनन् । वर्तमान राजनीतिका जीवन्त यथार्थ बनिरहन्छन् । मूल कुरा मुलुकको अस्थित्व कसै गरे पनि संकटमा पर्नु हुँदैन । अहिले राजनीतिक दलहरूको क्रियाकलाप दृष्टिगत गर्दा चित्त बुझाउन सकिने ठाउँ छैन । राष्ट्रिय हितलाई पन्छाएर दलगत स्वार्थ सुनिश्चित गर्नेतिर अग्रसर देखिन्छन्, नेताहरू । दलहरू स्वयम नै विकृति, विसंगति, र विनासका सम्वाहक बनिरहेका छन् । नेतृत्व वर्गको वर्तमान गतिविधिले मुलुकको राम्रो भविष्यको संकेत अवश्य पनि गर्दैन । त्यस्ता दलहरू र तिनका नेता मुलुक र जनताको आवश्यकता कसरी हुन सक्दछन् र !

दलहरूबाट आम जन समुदायको हितमा कार्य सम्पादन हुन छाडेको छ । राजनीति पेशा वा व्यापारमा परिणत भए पछि सार्वजनिक हितको प्रश्न गौण बन्न पुग्नु अनौठो पनि होइन् । व्यावसायिक स्वार्थसँग गाँसिएका व्यापारीहरूको राजनीतिमा पदार्पण भएको छ । राजनीतिक दलहरूले नै रातो कार्पेट विछ्याएर व्यावसायीहरूलाई आ-आफ्ना दलमा भित्र्याएका हुन् । आफ्नो व्यावसायिक स्वार्थको सम्पोषण गर्न छाडेर त्यस्ता व्यापारीले आम जनसमुदायको हितमा काम गर्ने कुरै भएन । यस्तै कारणले गर्दा राजनीतिमा मूल्यहीनताले प्रशय पाउँदै गरेको छ । सार्वजनिक पदहरू राजनीतिक बढाबढमा पर्न थालेका छन् । तत्कालीन स्वार्थलाई ध्यानमा राखी दलहरूबीच गठबन्धन हुने गर्दछ । विचार, सिद्धान्त र आचरण पटक्कै मेल नखाने पार्टीहरूबीच पनि तालमेल भएको देखिन्छ । जोसँग पनि तालमेल गर्ने यही प्रवृत्तिका कारण पार्टीहरूले आफ्नो पहिचान गुमाउँदै गएका छन् ।

तत्कालीन सुविधालाई ध्यानमा राखेर हुने राजनीतिमा मूल्य मान्यताले प्रमुखता नपाउनु स्वाभाविकै हो । नेतृत्व वर्ग निहित स्वार्थ, सत्ता र शक्तिपछि बेलगाम दौडिने भए पछि राजनीति भएपछि राजनितिमा मूल्य मान्यताको एकाकार हुनै सक्दैन । लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यताप्रति नेतृत्व वर्गको चरम उदासिनताले गर्दा लोकतान्त्रका जरा मजवुत हुन सकेका छैनन् । सत्ता, शक्ति र निहित स्वार्थ हावी भए पछि न्याय र नैतिताको उपेक्षा हुन अस्वभाविक होइन । राजनीतिक नेतृत्वमा शक्ति र सत्ता प्रति अदम्य मोह छ । आफ्नो दलगत हैसियत विपरित ठूलो माग खोज्ने गरिन्छ । राजनीति वास्तवमा कमाई खाने भाँडो भएको छ । न्यसैले गर्दा राजनीतिमा अपसंस्कृतको प्रवद्र्धन भइरहेको छ । मूल नीति कै यस्तो गति भएपनि अन्य नीतिहरूको अवस्था कस्तो होला ! भनिरहनु नपर्ला । सपनाहरू बाँडेर जनतालाई झुक्याउने र आफ्नो निहित स्वार्थपूर्ति धन्दा जारी छ — राजनीतिमा ।

संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक संविधान जारी भएको दुई वर्ष पुग्नै लाग्दा पनि मुलुक संक्रमणकालीन प्रबन्धबाट संचालन भइरहेको छ । लुटको धन फुपूको श्राद्ध भनेझैं राज्य कोषबाट आफ्ना कार्यकर्ताहरूलाई रकम वितरण गरिरहेका छन् । संक्रमणकालिन प्रबन्धको आड लिएर संविधानको भावना र मर्महरू उपर चरम बल्झन भइरहेको छ । बढ्दो मूल्यविहीनताका कारण राष्ट्रिय जीवनका साथै राजनीतिक दलहरूकै जीवनमा पनि अनेकौं समस्याहरू उद्घाटित भइरहेका छन् । यी समस्याहरूको निरुपणका खातिर प्रमुख दलहरूबीच समवेन प्रयत्नको खाँचो नरहेको होइन् किन्तु प्रमुख दलहरूले नै एक अर्कासँग छत्तिसको सम्बन्ध बनाएका छन् । नेतृत्व वर्गकै चरित्र अराजनीतिक छ । एक अर्का उपर शव्द वाणको वर्षा गर्न पनि पछि हट्दैनन् शीर्ष पंक्तिकै नेताहरू । राजनीतिक दलहरूको आन्तरिक जीवन गुट, उपगुट, ग्रस्त छ । आफ्नो गुटका नेता कार्यकर्ताले अवसर नपाएको अवस्थामा अर्को गुटका नेता कार्यकर्ताले सहजै घात गर्छन् ।

बहुदलीय व्यवस्थामा राष्ट्रिय राजनीतिकका सारथी अवश्य पनि राजनीितक दलहरू नै हुन् । यस कुरामा कुनै शंका गर्न मिल्दैन पनि । तर दुर्भाग्यको कुरा के हो भने हाम्रा धेरैजसो राजनीतिक दलहरू त्यति व्यवस्थित, संगठित र एकतावद्ध छैनन् । दलहरू स्वाभाविक ढंगले सञ्चालन भइरहेका देखिँदैनन् । राजनीतिक दलहरू समाजलाई जोड्ने कडी नभएर सामाजिक विभाजनमा सशक्त आधार बनिरहेका छन् । दिशाहीन पार्टीहरूले सिंगो मुलुकलाई सही दिशामा अगाडि बढाउने अपेक्षा गर्न पनि मिल्दैन । आफ्नै दलालाई सुसङ्गठित, व्यवस्थित र उकतावद्ध गर्न असफल नेताका हातमा सत्ताको नेतृत्व पुगेपछि मुलुकको नियति आँखा नदेख्नेले अरुलाई डो-याएको जस्तै हुनु आश्चर्यको कुरा होइन् । आन्तरिक विभाजन र गुट उपगुटको अस्वस्थ खेलले थला परेका पार्टीहरूबाट कुशलतापूर्वक राज्य सञ्चालन गर्नै नसक्ने निश्चित छ ।

नेतृत्व वर्गमा अन्तर्निहित अदम्य सत्ता र शक्ति लिप्साका कारण परिवर्तनको व्यवस्थापन गर्न र मुलुकको सामाजिक, आर्थिक विकासलाई गति दिन राजनीतिक दलहरू सफल हुन सकिरहेका छैनन् । संगठित जन परिचालनको पक्ष पनि नितान्त कमजोर छ ।

पार्टीले आयोजना गरेका आम सभामा जन समूह जुटाउन लाखौं रुपैयाँ खर्च गर्नु परेको फेहरिस्त सार्वजनिक हुन्छ । राजनीति निहित स्वार्थ र लेनदेनमा आधारित हुँदै गएको छ । मन्त्रीहरू आफ्नै मन्त्रालय मातहत कर्मचारीको सरुवा बढुवामा रकम कलमबाट प्रभावित हुने गर्दछन् ।

यो भन्दा घटिया कुरा अरु के हुन सक्दछ ? नेतृत्व वर्गको यस्तै आचरणका कारण राष्ट्रिय राजनीति सिद्धान्त, मुल्य, मान्यता र आदर्शको मार्गबाट विमुख भइसकेको छ । मुलुकको मूल नीति स्वयम प्रदूषित भइसकेपछि अन्य क्षेत्रको अवस्था कहालीलाग्दो हुनु कुनै नौलो कुरा होइन । मुलुकमा अब त हाकाहाकी भ्रष्टाचार हुन थालेको छ । आर्थिक अपचलनका ठूला ठूला घटनाहरू भइरहेका छन् ।

बडो अचम्मको कुरा के छ भने भ्रष्ट व्यक्तिहकै स्वर चर्को हुने र उनीहरू छाती फुकाएर हिँड्ने अवस्था छ । अर्वौ अर्व रुपैयाँका घोटला हुँदा पनि सबैतिर विचित्र लाग्दो मौनता देखिन्छ । जसले विकराल भ्रष्टाचारको घटना उजागर गर्दछ । उनी हास्यको पात्र बनिरहेको हुन्छ । भ्रष्ट्राचार विरुद्ध न राजनीतिक दलहरू, न नागरिक समाज, न त बौद्धिक जगत कतैतिरबाट पनि सशक्त आवाज उठ्दैन । मुलुकमा केही समय यता श्रृङ्खलाबद्ध रुपमा भयावह घोटलाहरू भएका छन् । तर कोही पनि बोल्दैनन् । समयान्तरमा त्यस्ता घटनाहरू त्यत्तिकै सेलाउँदै गएका छन् । भ्रष्टाचार अव महारोग नभएर संस्कृतिकै रुपमा विकसित भइरहेको छ । नेताहरूले भ्रष्टाचार मुक्त अभियानलाई चुनावी एजेण्डा बनाउने हास्यास्पद कुरा गर्दछन् । यो प्रवृत्तिले मुलुकको डरलाग्दो भविष्यको संकेत गर्दछ ।

राजनीतिक स्थिरता, आर्थिक विकास र समृद्धि दलका नेताहरूले आफ्नो भाषणमा उठाउने विषयमा मात्र सिमित भएका छन् । राष्ट्रिय विकासलाई नेताहरूले थेगो मात्र बनाउने गरेका छन् । राजनीति मुल्य, मान्यता र खेलका नियमबाट सञ्चालित छैन ।

हाम्रा नेताहरूले न सत्तामा पुग्न र टिकिरहन नेताहरू अन्य कसैको आशिर्वाद पाउनका लागि उछलकुद गरिरहेका हुन्छन् । नेताहरू न जनतामा आधारित राजनीति गर्दन् न जनमुखि आचरण नै । चुनावमा अन्धाधुन्द पैसा खर्च गर्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ । सत्तामा जान नेतृत्वबीच सदैब हानथाप हुने गर्दछ । सत्ता नै राजनीतिको एक मात्र अन्तिम सत्य हो भने जस्तै गरिन्छ । त्यसैले नेतृतवको मानस सदैब अस्थिर रहने गर्दछ । त्यस्तै नेताहरूका कारण राजनीति सदा सर्वदा अस्थिर रहने गरेको तथ्य स्पष्ट छ ।

नीति, योजना र कार्यक्रम राजनीतिक दलका नेताहरूले निकै उच्चारण गरिरहने शव्दावली हुन् । तर व्यवहारमा भने राजनीतिक दलहरू नीति, योजना र कार्यक्रमबाट निकै टाढा पुगी बिल्कुलै  तत्कालीन स्वार्थबाट निर्देशित देखिन्छ । पार्टी भित्रै काखा र पाखाको व्यवहार भइरहेको स्पष्ट अनुभव गर्न सकिन्छ । विधि र पद्धतिअनुसार पार्टीहरूलाई व्यवस्थित तुल्याउनभन्दा आफ्नो गुटलाई बलियो बनाउन नेतृत्वको ध्यान केन्द्रित हुने गरेको देखिन्छ । सिंगो पार्टीलाई बलियो बनाउने सोच देखिँदैन । नेतामुखी र लहडका भरमा तदर्थवादी शैलीमा सञ्चालित पार्टीहरूबाट लोकतन्त्रको स्वास्थ्य रक्षा हुने मुलुकमा सामाजिक आर्थिक विकासले गति लिने र जनताको जीवन स्तरमा सकरात्मक सुधार आउने आशा गर्न सकिँदैन ।

(रेग्मी नेपाल सरकारका पूर्व सचिव हुन्)

---

---