नेपाली साहित्यमा चिरपरिचित नाम हो महेश पौड्याल । पेशाले उनी प्राध्यापक हुन्, प्राध्यापन गर्छन् त्रिवि अङ्ग्रेजी विभागमा तर साहित्य र सिर्जना रुचि हो, जहाँ राम्रै पकड जमाएका छन् उनले । आख्यान र गैह्रआख्यान निकै कृति पस्किसकेका पौड्यालका त्यत्तिकै सशक्त छन् फुट लेख–रचनाहरू पनि । यसबाहेक अनुवाद साहित्यमा पनि उत्तिकै जमेका छन्, स्तरीय अनुवाद साहित्यमा जानेमाने अनुवादकमै पर्छन् । तादी किनारको गीत उनकै औपन्यासिक कृति हो, जुन केहीदिनअघि एउटा भेटमा दिएका थिए । पहिलो संस्करण २०७२ सालमै प्रकाशित भएको भए पनि छरितो र परिमार्जितरूपमा दोस्रो संस्करण हालै प्रकाशित भएको हो यसको । 

तादी किनाराको गीत लघु औपन्यासिक कृति हो कलेवरको हिसाबले । पेज टर्नर प्रालिले प्रकाशित गरेको यसमा १२० पेज छ जम्मा मिलाएर, तर त्यसले दिएको वा दिन खोजेको सन्देश भने निकै गहिरो छ । कल्पना त छँदैछ कल्पनाविना उपन्यास नै हुँदैन, बन्दैन । धरातलीय यथार्थ पनि उत्तिकै सशक्त ढङ्गले आएको छ । दोलालघाट, सुनकोशी र इन्द्रावती सङ्गम आसपासका माझीबस्तीको कथा र व्यथाको सजीव चित्रण भेटिन्छ यसमा । कथाका मूल पात्र हुन् नुवाकोट तादी किनार सेरा बसाइँसरी आएका दोलाल घाटका लखुम माझी । उनकै जीवन कहानीको वरिवरि घुमेको छ उपन्यास । तर बसाइसराइसम्बन्धी वर्तमान् समस्या र तिनका कारण राम्रै उत्खनन् भएका छन् यहाँ । 

विकास हुनु नराम्रो होइन हुनुपर्छ । विकासका लागि प्रकृतिलाई चलाउनु पनि पर्छ । प्रकृतिलाई नचालाई विकासै हुँदैन । प्रकृतिको तीन अवस्था हुन्छ प्रकृति, विकृति र न प्रकृति न विकृति । प्रकृति त प्रकृति आफैँ भइहाल्यो, जसमा प्रतिक्षण भिन्नरूपमा प्रकट हुने शक्ति छ, तागत छ, सामथ्र्य छ । विकृति प्रकृतिकै विकृत रूप हो, जुन चराचर जगतको उत्पत्ति र विकाससित सम्बन्धित छ । न प्रकृति न विकृति भनेको पनि उसैको आदिम सत्ता हो, जसलाई ईश्वर, अदृष्ट जे पनि भन्न सकिन्छ । यसको अर्थ हो प्रकृतिमा विकृति नआइ वा नभइ विकास नै हुँदैन तर त्यही विकास विनाशको कारण भने बन्नुहुँदैन तर त्यही भएको छ लखुम माझीलाई । यसैका कारण आफ्नो थातथलो छाडेर हिँड्न बाध्य भएको छ ऊ ।  

सुनकोशीमा माछा मार्ने र डुङ्गा खियाएर जीवन धान्ने परम्परागत पेशा थियो त्यस क्षेत्रका माझीबस्तीको । जब विकासमा नाममा नदीमा मोटर बोट कुद्न थाले, माछा मार्न पनि त्यस्तै आधुनिक प्रविधि वा प्रक्रिया अप्नाउन थालियो तब त्यहाँ उनीहरूलाई बसिखान गाह्रो पर्‍यो । उनीहरूको पेशा धन कुवेरहरूले हातमा पुग्यो, जसले गर्दा त्यहाँका माझीहरू विस्थापित हुन थाले । यसैको प्रतिनिधि पात्र हुन् लखुम माझी । यस प्रसङ्गले लखुमको मात्र होइन नेपालको तमाम बसाईँसराइ समस्यालाई देखाएको छ जस्ताकोतस्तै । हाम्रो यहाँ जति पनि बसाइँसराइ हुने गरेका छन् तिनका मूलमा कि विकासको खोजी छन् कि त्यसले निम्त्याएको विनाश ।  

गुण्डाराज पनि अर्को सशक्त पाटो हो उपन्यासको । यो पनि लखुम माझीको मात्र नभइ गरिखाने तमाम नेपालीको समस्या हो । हप्ता असुलीको समस्या कहाँ छैन र ? चाहे जुनसुकै काम र नाममा हुने गरेको होस् । यसैको भर्‍याङ चडेर राजनीतिको शिखर चुम्नेहरूसमेत नभएका होइनन् । लखुम माझी दिनरात नभनी माछा मार्ने गथ्र्यो तर प्रत्येक पटक एउटा ठूलो माछो स्थानीय गुण्डा कुमारलाई भेटी चडाउनुपथ्र्यो । अन्यथा उसको माछा मार्ने पेशा नै बन्द हुन सक्थ्यो । हो, लखुमले माछा दिनुपथ्र्यो । अरुलाई त्यस्तै अर्को चीज दिनुपर्ला तर दिनुपर्ने पक्कै हो । आफूले दुःख गरेको कमाइमा समेत आफ्नो अधिकार नरहेपछि विकल्प खोज्नुको विकल्प नै के रहन्छ र !  

माया, प्रेम, मिलन, बिछोड, हाँसो रोदन त उपन्यासको अङ्ग भइ नै हाले । यस्ता प्रशङ्ग आउँछन्, जान्छन् । तादी किनारको गीतमा पनि त्यस्तै भएको छ । उपन्यासको कल्पनाशीलता उच्च छ । साथमा धरातलीय यथार्थलाई पनि छाडिएको छैन । सबै प्रशङ्गहरू तैलधारावत शिलशिलाबद्ध भएर बगेको छन्, जसले गर्दा उपन्यासलाई रोचक र पठनीय बनाएको छ ।   

साहित्य खासगरी पूर्वीय दर्शन साहित्य सुखान्तको पक्षपाती छ । पहिलेका साहित्य प्रायः सबै यसै धारमा बगेका छन् । कालिदासको अभिज्ञान शाकुन्तल सुखान्त हो, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको शकुन्तला पनि सुखान्त नै हो । अरुहरूमा पनि यस्तै पाइन्छ । त्यतिमात्र होइन पहिले–पहिले बनेका चलचित्रहरूमा समेत सुखान्तकै प्रयोग पाइन्छ । यसको अर्थ यो होइन कि दुःखान्तको प्रयोग भएकै छैन । पछिल्लो अवस्था आएर त बढी नै भएको छ भन्नुपर्छ । 

मदनमणि दीक्षितको माधवी पनि आफैँमा दुःखान्त नै हो । गालव र माधवीको भेट भएको छैन उपन्यासमा । उनलाई खोज्ने क्रममै चरैैवैति चरैवैति भन्दै लेखकले उपन्यास टुङ्गाएका छन् । थाहा छैन दीक्षितजी बाँचेका भए यसको अर्को भाग पनि आउँथ्यो कि ! आएको भए भेट पनि गराउँथे कि सायद तर अहिलेको अवस्था यही हो कि माधवी दुःखान्त नै हो । उनकै अनुयायी बनेर पौड्यालजीले पनि दुःखान्तकै प्रयोग गर्न रुचाएका छन् यहाँ । तादी किनारमा अवस्थित धुपीको रुखलाई तादीको भेलले हुत्याएपछि लखुमको छोरा बिकवालाई उसकी बालप्रेमिका मालश्रीसँग भेट गराएका छैनन् उनले । थाहा छैन उनीहरूको भर्खरै कसिन लागेको प्रेमको गाँठोलाई तादी नदीले चुडाएर कता पुर्‍यायो  । हुन सक्छ उनले पनि ती दुईको भेट निम्ति अर्को भाग बाँकी राखेका पो हुन् कि ? जे होस् अहिलेलाई उनीहरू बिछोडकै अवस्थामा छन् र पाठकले भेट भइदिएको भए हुन्थ्यो भन्ने अपेक्षा भने राख्छन्जस्तो लाग्छ ।  

माझीहरूको संस्कार र संस्कृतिलाई राम्रै सम्बोधन भएको छ उपन्यासमा । यो पनि उपन्यासको अर्को सबल पक्ष हो भन्नुपर्छ । यसबाहेक यहाँ उनीहरूका गरिबी यसरी चित्रण भएका छन् कि तिनले नेपालको तमाम गरिबी एकैसाथ सम्बोधन गरेका छन् । कैयौँ अन्धविश्वास र परम्परा तोडिएका छन् । निःसन्देह परम्परा भन्ने कुरा मानिसले बसाएका हुन्, जुन समय सापेक्ष भए चल्छन् नभए तोडिन्छन् । लखुम माझीले त्यही गरेका छन्, जुन समयले मागेको छ । लखुमको विवाहमा माझीहरूले सानैमा केटाकेटीको बिहे बोल्ने परम्परा तोडिएको छ । उसका छोरा बिकवाको कुरा गर्ने हो भने उपन्यास आफैँले तोडिदिएको छ । यसलाई पनि अर्को मजबुत पक्ष मान्नुपर्छ जस्तो लागेको छ । 

तथापि भन्न मन लागेको त के हो भने ठूलो माछा मारेर लखुमको विवाह भएको जुन कुरा छ त्यसले भने वर्तमानलाई सम्बोधन गर्दैन कि ! किनभने उपन्यास आधुनिक ढाँचामा बुनिएको छ तर उपन्यासकै मूलपात्रको बिहे भने ठूलो माछा मारेर भएको छ । पैले–पेले त्यस्तै थियो होला तर लखुम अहिलेको मानिस हो । अहिलेको जमानामा ठूलो माछा मारेर विवाह गर्ने चलन छ कि छैन ? यो सर्जकको निजी विचार हो । त्यसमा बोल्ने अधिकार उनलाई मात्र छ । त्यसैले यो उनैमाथि सुरक्षित राख्दै पंक्तिकार आफ्नो भनाइलाई ‘रिजर्ब’ राख्न चाहन्छ । 

जे होस् उपन्यास सबल छ । लेखकको लेखन कार्य जारी रहोस् । यस्तै–यस्तै अन्यान्या साहित्यिक खुराक पढ्दैजान पाइयोस् यिनै कामनाका साथ अहिलेलाई बिट मार्न चाहन्छु ।