यतिबेला हामीकहाँ शारदीय नवरात्रपर्व चलिरहेको छ । हरेक वर्ष आश्विनशुक्ल प्रतिपदाको दिन घरघरमा घटस्थापना गरी जमरा राखेपछि शुरु हुने यो पर्व नेपाली समाजमा बडादशैं पर्वको नामले बढी परिचित छ । हिन्दूदर्शनले चारवटा नवरात्रलाई मानेको छ । नवरात्रमा आश्विनशुक्ल, माघशुक्ल, चैत्रशुक्ल र आषाढशुक्ल प्रतिपदादेखि दशमीसम्मका रातहरू पर्दछन् । शास्त्रीय दृष्टिकोणले नवरात्रहरू सबै उत्तिकै महत्त्वका मानिन्छन् ।


तर हाम्रो समाजमा शारदीय नवरात्रको छुट्टै विशेषता रहिआएको छ । यद्यपि हिजोआज कतैकतै नवरात्र अर्थात् दशैं एउटा समूह वा सम्प्रदाय विशेषको मात्र पर्व हो भन्ने गरिएको पनि सुनिने गरेको छ तर कुरो त्यसो होइन । नवरात्र पर्व विशेषगरी शक्तिउपासनाको पर्व भएकाले सबै वर्ग, समूह र सम्प्रदायका लागि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण रहेको छ ।

नवरात्र पर्वमा उपासना गरिने माता भगवतीका नौ रूप छन् । यी रूपहरूमा शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघण्टा, कुष्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी र सिद्धिदात्री पर्दछन् । यिनीहरूलाई सामूहिक रूपमा नवदुर्गा पनि भनिन्छ । कतै सामूहिक रूपमा र कतैकतै प्रत्येक दिन क्रमशः एक–एक रूपको पूजा गर्ने गरेको पनि भेटिन्छ तर कहाँ कसले कसरी गर्छन् त्यो त्यति महत्त्वपूर्ण कुरो होइन । आ–आफ्नो चलनको कुरो हो । जसले जसरी गरे पनि हुन्छ तर उपासनाको दिन र उपास्य शक्तिमा किन नौ अङ्कले प्राथमिकता पाएको छ त्यो भने निकै रोचक देखिएको छ ।

हामी सबैलाई थाहा छ, नौ अङ्क आफैंमा पूर्ण हो । त्यसपछि आउने जति पनि सङ्ख्या छन्, ती सबै अङ्कहरू आपसमा दोहोरिएर नै बन्दछन् तर नौ अङ्कको अवस्था त्यस्तो छैन । ऊ यसै पनि एक्लो अङ्कमध्ये अन्तिम अङ्क त हुँदै हो, साथै ऊ यस्तो अङ्क पनि हो जसलाई जतिले गुणा गरे पनि योगफल नौ नै आउने गर्दछ । जस्तो ९+९=१८ हुन्छ । १८ भनेको नौ नै हो १+८=९ । त्यस्तै ९ गुणा ९=८१ हुन्छ यो भनेको पनि नौ नै हो । ८+१=९ । त्यसैगरी ९ गुणा १० = ९० हुन्छ । यो भनेको पनि नौ नै हो किनभने शून्यको गणना अर्कोको साथमा आउँदा मात्र हुने हो आफैंमा उसको कुनै गणना नै हुँदैन । ९+०=९ । एवं रीतले ९ गुणा ११ तथा ९ गुणा १२ गर्दै जति अङ्कले गुणा गरेपनि अन्ततः योगफल नौ नै निस्कने गर्दछ । यो छुट्टै कुरो हो कि गुणन गर्ने अङ्क धेरै भएको खण्डमा कतै योगफलको सङ्ख्या पनि बढ्नसक्छ तर जति नै बढ्दै गएपनि सबै नौ अङ्ककै वरिपरि खेलिरहेका हुन्छन् । यो चमत्कार ९ अङ्कमा मात्र लागू हुन्छ । अन्यत्र मरेकाटे मिल्दैन ।

यो के हो ? यही त पूर्णको पूर्णसितको खेल हो । अनि यही नै एउटा पूर्णको अर्को पूर्णसितको मेल हो । त्यसैले नवरात्र पनि आफैंमा हामीलाई पूर्णतातर्फ उन्मुख गराउने पर्व हो किनभने यहाँ एउटा पूर्णसित अर्को पूर्णको समन्वय हुने प्रक्रिया पूरा भइरहेको हुन्छ । उपासनाको अवधि पनि नौ अर्थात् पूर्ण र उपास्य शक्ति पनि नौ अर्थात् पूर्ण । यसैलाई वेदले ‘पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते’ अर्थात् जहाँ पूर्णसित पूर्णको आपसी समन्वयात्मक खेल भइरहेको हुन्छ त्यसबाट निस्कने फल पनि पूर्ण नै हुन्छ भन्ने गरेको छ । कसैले जलमा बस्दा जलको अभाव र स्थलमा बस्दा स्थलको अभाव सोच्ने गरेको छ भने मूर्खताबाहेक केही होइन । बरू के चाहिँ प्रश्न उठ्नसक्छ भने नवरात्रको अनुष्ठानले कसरी जीवनलाई पूर्ण बनाउन सक्दछ ?

यसको उत्तर पनि नवरात्रमा पाठ गरिने चण्डी सप्तशती आफैंले दिएको छ । जस्तो, चण्डी सप्तशतीमा सर्वप्रथम मधुकैटभ वधको प्रसङ्ग आएको छ । यो भनेको जीवनमा पूर्णताका लागि सर्वप्रथम अज्ञानबाट मुक्ति पाउनुपर्छ भन्ने हो । त्यसपछि आएको महिषासुर वधको प्रसङ्गले क्रोधबाट मुक्तितर्फ सङ्केत गरेको छ । त्यसपछि धुम्रलोचन मार्नुपर्छ । यो भनेको पनि खराब दृष्टिबाट बच्नपर्छ भन्ने नै हो । त्यसपछि आएको चण्डमुण्ड वधको प्रसङ्गले पाशविक स्वभावबाट उन्मुक्तितर्फ सङ्केत गरेको छ भने त्यसपछिका रक्तबीज तथा निशुम्भ र शुम्भ आदि दानवहरू वधका प्रङ्गले क्रमशः लोभ, मोह र खराब वासनाबाट मुक्त हुनपर्छ भन्ने सन्देश दिएको छ । चण्डी सप्तशतीका मूल पात्र समाधि वैश्य र सुरथ राजाले यसैबाट पूर्णताको अनुभव गरेका थिए । पहिले उनीहरू पनि हामी जस्तै अपूर्ण नै थिए ।

मानवजीवन आफैंमा पूर्ण नै हो तर हाम्रा जीवनऊर्जा अर्थात पूर्णताका स्रोतहरू काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मात्सर्यका संसारमा हराइरहेका छन् । त्यसैको खोजीको लागि नै नवरात्र पर्र्व हो तर विडम्बना प्रत्येक वर्ष आउने नवरात्र पर्वले हामीलाई यस कुराको जति नै हेक्का गराउन खोजेपनि हामी भने अझै परम्परा धान्नमै सीमित छौं । त्यसैले आशा गरौं यसपटकको नवरात्रदेखि माता भगवतीले हामी सबैलाई सोही अवस्थामा पुग्ने शक्ति प्रदान गरून् । सबैको जीवन पूर्ण होस् । कसैले पनि कसैमाथि थिचोमिचो नगरून् ।

---

---