वैदिक मन्त्रद्रष्टा ऋषिहरूमा अग्निदेवको पनि अति सम्मानित स्थान छ । हुन त उनलाई वेदमा ऋषिको भन्दा देवताको पंक्तिमा राखेर सम्मान गरिएका प्रसङ्गहरू बढी भेटिन्छन् । वैदिक संहिताहरूमा देवराज इन्द्रको हाराहारीमा नाम आएका कुनै देवता छन् भने अग्नि नै देखिएका छन् ।
ऋग्वेदमा मात्र दुईसयवटाभन्दा बढी सूक्त उनको विशेषता वर्णनमा उभिएका छन् । ऋग्वेदको शुरुवात नै उनको स्तुतिगानबाट भएको छ । ऋग्वेदको पहिलो सूक्त अहिले पनि अग्निसूक्तको नामले परिचित छ । महर्षि विश्वामित्रका जेष्ठपुत्र मधुच्छन्दा ऋषिले गाएका यस सूक्तमा कुल नौवटा मन्त्र छन् । यसबाहेक अन्य तीन वेदमा पनि अग्नि बढी नै नाम लिइने देवतामा पर्छन् । तथापि उनले आफूलाई वैदिक मन्त्रद्रष्टा ऋषिमण्डलीमा समेत उभ्याएर आफ्नो विद्वत्ता प्रदर्शन गरेका छन् । यस अर्थमा भन्नुपर्दा उनलाई ज्ञान र गुणले पूर्णतः समलङ्कृत व्यक्तित्वको रूपमा लिनुपर्ने हुन्छ ।
ऋग्वेद दशौं मण्डलको ७९ र ८० तथा १४० र १४१ औं  अग्निदेवद्वारा साक्षात्कार भएका मन्त्रहरूका सँगालो मानिन्छ । विश्वेदेवा र स्वयं अग्निकै विशेषता वर्णन भएका यी सूक्तहरूमा कुल २६ वटा मन्त्र छन् । सरसर्ती हेर्दा कतिपयलाई २६ वटा मन्त्र खासै धेरै होइनन् जस्तो लाग्न सक्छ तर यी मन्त्रहरूमा उनले जुन किसिमको विद्या, बुद्धि तथा शक्ति र सामर्थ्य प्रस्तुत गरेका छन्, तिनको भने अहिले पनि समग्र वैदिक ग्रन्थहरूले प्रशंसा गरिरहेका छन् । सात्त्विक प्रवृत्ति र सत्त्वगुणले सुसम्पन्न अग्निदेव सर्वव्यापक र सर्वगुणसम्पन्न मानिएका मात्र छैनन्, सर्वज्ञाता र सर्वोपकारक समेत मानिएका छन् । यद्यपि अग्निको सोझो अर्थ आगो हुन्छ तर उनी आफैंमा विशुद्ध आगो मात्र चाहिँ होइनन्, विश्वब्रह्माण्डको धारक र सञ्चालक पनि हुन् ।

वैदिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार जतिबेला जहाँ आवश्यक पर्छ, त्यहींँ उपस्थित हुन पनि सक्ने र आवश्यकता अनुसार जतिबेला जस्तो नाम र रूप धारण गर्नुपर्छ, त्यस्तै नाम र रूप धारण गर्न पनि सक्ने अग्निदेवताको बाबुको नाम वरुण र आमाको नाम भूमि हो तर कतै कतै उनको बाबुलाई वायु भनेर चिनाउने काम भएको पनि पाइन्छ । ‘वायोः अग्निः’ भन्ने यस वेदवाक्यका अनुसार पनि अग्निको उत्पत्ति वायुबाट नै भएको देखिन्छ । अझ कतै कतै उनको बुवाको नाम शाण्डिल्य र आमाको नाम अरणि भनिएको पनि पाइन्छ । यसअनुसार भने उनी शृङ्गीगोत्रीय परिवारका सदस्यमा पर्छन् । जहाँ जे भनिएका भएपनि र जसले जे भनेका भएपनि उनी सर्वहितकारी र सर्वोपयोगी रहेका भने कसैको पनि विमति रहेको पाइएको छैन ।

विद्वानहरूले प्रकृतिमा तीन किसिमको शक्तिको कुरा गरेका छन् । यिनमा पृथ्वीस्थानीय शक्तिमा अग्नि, अन्तरिक्षस्थानीय शक्तिमा वायु र द्युस्थानीय शक्तिमा सूर्य रहेका छन् तर तिनको अलिकति गहिराइ खोतल्ने प्रयास गर्ने हो भने अग्निले नै यी सबैको प्रतिनिधित्व गरिरहेको प्रस्टै अनुभूत गर्न सकिन्छ । सूर्य त यसै पनि अग्निकै विस्तृत रूप हुँदै हुन् । वायुभित्र पनि जुन ऊर्जातत्त्व छ, त्यसलाई अग्निकै रूपमा लिन सकिन्छ वा लिनुपर्ने हुन्छ । संसारमा एकैसाथ अनेक किसिमको भूमिका निर्वाह गर्न सक्ने अग्निदेव वास्तवमै त्यस्ता शक्ति र सत्ताका प्रतीक हुन् जो आफैंमा अरूका उपास्यदेव पनि हुन् र अन्य देवोपासनाका छवटा मूल आधारभूत तह र क्षेत्रमध्ये एउटा आधारभूत क्षेत्र पनि हुन् । ऋग्विधान नामक वैदिक ग्रन्थमा उनीबाहेक देवोपसानाका अन्य आधारभूत तहमा सूर्य, जल, हृदय, प्रतिमा आदिको नाम उल्लेख छ ।

एकैसाथ सृष्टिप्रक्रियालाई अघि बढाउन पनि सक्ने र पछि हटाउन पनि सक्ने अग्निदेवका गति र सामर्थ्य जति चामत्कारिक देखिएको छ, उनको स्वरूप र सत्ता पनि त्यति नै विचित्रको देखिएको छ । ऋग्वेद ४ । ५८ । ३ र यजुर्वेद १७ । ९१ मा उल्लेख भएअनुसार उनका दुईवटा टाउको, चारवटा सिङ, तीनवटा खुट्टा र सातवटा हात रहेका छन् । समग्र भूमण्डलको प्रमुख तत्त्व मानिएका यी देवताका शरीरगत अन्य विशेषतामा मुख र निधार माथितिर फर्केको, बोकोमाथि चढेको (कतै भेडो पनि उल्लेख भेटिन्छ) कालो वस्त्र धारण गरेको र समग्र देवी देवता, ग्रह, नक्षत्र, वेद, वेदान्त तथा परा, पश्यन्ति, मध्यमा र वैखरी आदि वाणी एवं तिनको मूलभूत स्वरूप ओमकार लगायत समग्र विश्वब्रह्माण्डलाई आफ्नै शरीरमा धारण गर्नसक्ने आदि रहेका छन् ।

वैदिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार अग्निदेवले एकैसाथ आफ्ना दिव्य तेजले अन्तरिक्षलोकलाई विभूषित गर्दैै आएका पनि छन् र वर्षा बादलको माध्यमबाट भूलोकलाई सम्पन्न पार्ने काम पनि गर्र्दै आएका छन् । उनका पावक, जातवेदा, हव्यवाह, सप्तार्चि, सप्तजिह्व, वैश्वानर, तनूनपात, सहसपुत्र आदि केही विशेष नाम छन् । यी नामहरू जति विशिष्ट छन् तिनका अर्थ पनि त्यति नै विशिष्ट रहेका छन् । उनको अग्नि नाम अग्रस्थानमा रहेको वा सबैको अगुवाइ गर्ने अर्थमा रहेको छ भने जातवेदा नामले सर्वव्यापकताको प्रतिनिधित्व गरिरहेका छन् । त्यस्तै अन्य नाम र तिनका अर्थ पनि त्यत्तिकै वैशिष्ट्यपूर्ण देखिन्छन् । वस्तुतः उनी दैवी तेजले युक्त पनि छन् र उनले लोकहित र लोकरक्षा सम्बन्धी दैवी कार्यलाई व्यवस्थित गर्दै आएका पनि छन् ।

सर्वव्यापक र सर्वाग्रणी अग्निदेवका इतिहास र पुराण आदि ग्रन्थहरूले पनि उत्तिकै गुणगान गर्दैै आएका छन् । रामायणका अनुसार अग्निलाई त्यस्तो सत्ता र शक्तिको रूपमा लिन सकिन्छ, जसले रामराज्य स्थापनामा विशिष्ट भूमिका निर्वाह गरेका छन् । त्यस्तै महाभारतका अनुसार कुरा गर्ने हो भने उनी धर्मसत्ताकै पहरेदार हुन पुगेका देखिन्छन् । वस्तुतः उनले अर्जुनलाई दिव्य रथ, गाण्डिव धनु र अक्षय तूणिर नदिएका भए अर्जुनको अवस्था कस्तो हुन्थ्यो, त्यो त यसै पनि यसै भन्न सकिन्न नै स्वयं कृष्णकै धर्मसंस्थापनसम्बन्धी कार्यको अवस्था कस्तो हुन्थ्यो त्यसलाई समेत बेवास्ता गर्न सकिन्न । यसबाहेक पुराणादि ग्रन्थहरूका अनुसार पनि उनका देन त्यत्तिकै समुन्नत देखिन्छ । अठार महापुराणमा अग्नि नामको पुराण उनकै नाममा आएको छ, जसमा कुल ३८३ अध्याय र १६ हजार श्लोक रहेका छन् तर कतै कतै १५ हजार मात्र उल्लेख भएको पनि पाइन्छ । यसमा अग्निदेवले वशिष्ठलाई वैदिक दर्शन र वैदिक जीवनपद्धतिको व्याख्यान दिएका छन् । यसैको आधारमा नै पुराणको नाम अग्निपुराण रहेको हो ।

निस्सन्देह वैदिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएजस्तै अग्निको अर्थ आगो पनि हो तर उनी आफैंमा विशुद्ध भौतिक अग्नि मात्र होइनन् । उनको भौतिक रूप त आगो नै हो, जसले लौकिकाग्नि, वडवाग्नि, विद्युतग्नि आदि अनेक नाममा विभक्त भएर भूलोकदेखि अन्तरिक्षलोकसम्म र द्युलोकदेखि समग्र विश्व–ब्रह्माण्डसम्म एकछत्र साम्राज्य कायम गर्दै आएका छन् । यसबाहेक उनका आध्यात्मिक र आधिदैविक जुन रूप छन्, तिनले चराचर जगतलार्ई गतिशील बनाउनेदेखि उनीहरूको आहार, विहार तथा व्यवस्थापन आदि समग्र पक्षमा समुचित ध्यान पु–याउँदै आएका छन् ।

---

---