वैदिक ऋषिमुनिहरूमा सप्तऋषिको विशेष स्थान छ । सप्तऋषिमा कश्यप, अत्रि, भरद्वाज, विश्वामित्र, यमदग्नि, गौतम र वशिष्ठ गरी सात पर्छन् । त्यसो त कतै कतै सप्तऋषिमा मरिचि, अत्रि, अङ्गिरा, पुलह, पुलस्त्य, क्रतु र वशिष्ठको उल्लेख भएको पनि पाइन्छ तर भागवतमा व्यासजीले वर्तमान मन्वन्तरका सप्तऋषिमा यिनै कश्यपादि सात ऋषिको नाम टिपाएका छन् ।
यीमध्ये अत्रि, भरद्वाज, विश्वामित्र र वशिष्ठ आदि ऋग्वेदको एकएक मण्डलकै द्रष्टा मानिएका छन् । उनीहरूलाई समाधिदशामा रहेका बेला यी मण्डलभित्रका सूक्त तथा मन्त्रहरू साक्षात्कार भएका हुन् । बाँकी कश्यप, गौतम र यमदग्निको छुट्टै मण्डल नभएपनि केही सूक्त उनीहरूद्वारा साक्षात्कार भएको भेटिएका छन् । यसबाहेक केही सूक्त सप्तऋषिहरूद्वारा संयुक्त रूपमा देखिएका पनि पाइएका छन् । साथसाथै उनीहरूको इतिहास र पुराण आदि ग्रन्थहरूमा समेत उत्तिकै सम्मानित स्थान सुरक्षित छन् ।

खासगरी ऋग्वेद नवौं मण्डलको १०७ औं सूक्त र दशौं मण्डलको १३७ औं सूक्त यिनै सप्तऋषिहरूद्वारा संयुक्त रूपमा साक्षात्कार भएका सूक्त हुन् । क्रमशः पवमान सोम र विश्वेदेवाको प्रशस्तिमा गाइएका यी सूक्तमा कुल ३३ मन्त्र छन् । यी मन्त्रहरूमार्फत उनीहरूले जुन तर्क र दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेका छन् त्यसभित्र सूत्रात्मक रूपमा समग्र वैदिक दर्शनका विशेषता छिपेका पाइन्छन् । यसभित्र उनीहरूले मानवीय बुद्धि, विवेक र क्षमतालाई सङ्केत गरेका मात्र छैनन्, समग्र विश्वब्रह्माण्डको उत्पत्ति, विकास, विस्तार तथा विशेषता आदि यावत् पक्षलाई केलाउने प्रयास समेत गरेका छन् । उनीहरू वैदिक दर्शनको विशेषता केलाउने क्रममा आध्यात्मिक ज्ञानको क्षेत्रमा जति माथि देखिएका छन्, भौतिक विज्ञानको क्षेत्रमा पनि उत्तिकै शिखरमा देखिएका छन् । उदाहरणका लागि ऋग्वेद ९ । १०७ । २४ र १० । १३७ । १ एवं १० । १३६ । ६ लाई नै लिन सकिन्छ । यी मन्त्रहरूमा उनीहरूले आकाश र पृथ्वीको विशेषता केलाउने प्रयास त यसै पनि गरेकै छन् यसबाहेक तिनका प्रयोगमा पु–याउनुपर्ने बुद्धि, विवेक र अपनाउनुपर्ने सतर्कतातर्फ सङ्केत गर्न पनि छाडेका छैनन् ।

वस्तुतः सप्तऋषिहरूको जन्म प्रकरणलाई नै ज्ञान र विज्ञानको त्यस्तो कडीको रूपमा लिन सकिन्छ, जसले समग्र संसारको स्वरूप, सामर्थ्य, स्थिति र विशेषता बताउने काम गरिरहेको छ । जस्तो, ऋग्वेद १० । २७ । १५ का अनुसार उनीहरूको उत्पत्ति प्रजापतिको नाभीबाट भएको छ । अब यहाँनेर बुझ्नुपर्ने के हो भने नाभी भनेकै के हो ? सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो, नाभी भनेको केन्द्र हो । यदि नाभी भनेको केन्द्रै हो भने यसैबाट अनुमान लगाउन सकिन्छ कि प्रजापतिले उनीहरूलाई विश्वब्रह्माण्डको केन्द्रभाग बनाएर वा केन्द्रविन्दु मानेर जन्माएका थिए । यसै मन्त्रको उत्तरार्धमा उनीहरूले उत्पन्न हुनासाथ द्युलोकबाट आफ्नो उत्पन्न क्षेत्रलाई बढाएका थिए भन्ने जुन प्रसङ्ग आएको छ त्यसलाई पनि यसैको सेरोफेरोमा राखेर हेर्न सकिन्छ । त्यति मात्र होइन ऋग्वेद १० । ८२ । २ का अनुसार त उनीहरू विश्वब्रह्माण्डको धारक मात्र होइन तिनका उत्पत्तिकर्ता समेत मानिएका छन् ।

ऋग्वेद १ । २४ । १० का अनुसार सप्तर्षि ताराको रूपमा नक्षत्रमण्डलमा रहेर संसारको गतिविधि निहाल्दै आएका यी महर्षिले द्यावा, भूमि सर्वत्र एकैसाथ दैवी प्रशासनको व्यवस्था मिलाउँदै आएका छन् । यसैका लागि उनीहरू कहिले सौरमण्डल र स्वयं सूर्यकै पनि गतिविधि र विशेषता व्यवस्थापन गर्न पुगिरहेका देखिन्छन् (ऋग्वेद १० । ६४ । ५) भने कहिले सोमको साथमा बसेर चन्द्रमा लगायत समग्र ग्रह तथा नक्षत्रका गतिविधि व्यवस्थापनमा सहयोग पु¥याउने काम गरिरहेका अवस्थामा फेला पर्छन् । (ऐ. ऐ. ९ । ९२ । २) वैदिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार परम योगी, ज्ञानी, ध्यानी र तपस्वी मानिएका यी महर्षिहरूले एकैछिन मात्र आफ्नो कामबाट फुर्सद लिने हो भने सारा संसारको गतिविधि चौपट हुन पुग्छ । न सूर्य चम्कन्छन् न नक्षत्रमण्डलकै गति व्यवस्थापन हुनसक्छ । समग्रमा भन्नुपर्दा हावा, पानी, माटो तथा आगोलगायत सबै किसिमका प्राकृतिक शक्तिकै गति अवरुद्ध हुन पुगी समग्र संसार जडवत् स्थिर हुन पुग्छ ।

ऋग्वेद ४ । ४२ । ८ मा उल्लेख भएअनुसार परम दयालु र परोपकारी समेत देखिएका यी महर्षिहरू लौकिक प्रशासनमा समेत उत्तिकै कुशल देखिएका छन् । एकपटक उनीहरूले तत्कालीन सम्राट् दुर्गहका छोरा पुरुकुत्सलाई शत्रुहरूले बन्दी बनाई बेपत्ता पारेका बेला पृथ्वीको प्रशासन गरेका छन् । यतिबेला उनीहरूले जुन किसिमको प्रशासनिक कला, कौशल प्रस्तुत गरेका छन् आज सारा विश्वसमाज त्यसैको वरिपरि घुमिरहेका छन् । यसबाहेक त्यतिबेला उनीहरूले बौद्धिक चातुर्यद्वारा इन्द्र र वरुणलाई सन्तुष्ट पारी जसरी पुरुकुत्सका पत्नीबाट त्रदद्दस्यु नामक पुत्रोत्पादन गराएका थिए त्यसप्रति सारा मानवसमाज चिरऋणी नै छ भन्नुपर्छ । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो सन्तानोत्पादनका लागि आमाको जत्तिकै बुवाको पनि उपस्थिति अनिवार्य हुन्छ । आधुनिक विज्ञानले सन्तानोत्पादनमा जति नै विकल्प दिन थालेको भएपनि बाबुको वीर्यको विकल्प भने दिन सकेको छैन तर महर्षि सप्तऋषिको विज्ञानमा त्यो समेत सम्भव देखिएको छ ।

ऋग्वेद १० । १०९ । ४ का अनुसार महान् तपस्वी, ज्ञानी, गुणी, वीतरागी, आदि गुणका खानी मानिएका यी महर्षिहरूले समाधिको अवस्थामा वैदिक ज्ञान र विज्ञानलाई साक्षात्कार गर्ने काम मात्र गरेका छैनन् ऐ. ऐ. १० । १३० । ७ का अनुसार परा, पश्यन्ति, मध्यमा र वैखरी आदि वाणी तथा तिनका मूलभूतरूप ओमकार समेत देख्ने र प्रयोगमा ल्याउने काम समेत गरेका छन् । त्यति मात्र होइन यज्ञ र अनुष्ठानका समेत विशेष पारखी मानिएका यी महर्षिहरू त्याग, तपस्या र परोपकारको समेत पर्याय मानिएका छन् । पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार एकपटक उनीहरू पृथ्वी भ्रमणमा निस्केका थिए । त्यतिबेला पृथ्वीमा भयङ्कर अनिकाल थियो । यसैका कारण उनीहरूले कयौं दिनसम्म भोकै बस्नुपरेको थियो । डुल्दै जाँदा एकदिन राजा वृषादर्वीको दरबारमा पुगे । राजाको दरबारको पनि अवस्था ूत्यस्तै थियो । तैपनि राजाले कनीकुथी केही जुटाएर उनीहरूको स्वागत गर्न चाहेका थिए तर उनीहरू बरू भोकै फर्कन मञ्जुर भए तैपनि त्यसलाई स्वीकार गर्न सकेनन् । राजाले निकै कर गर्दा उनीहरूले सम्झाउँदै भनेका थिए– ‘राजन् ! यतिबेला यी चीज हामीलाई भन्दा यी भोका जनतालाई बढी आवश्यक छ । हामी त योगी हौं केही खान नपाएपनि बाँचेकै छौंं तर यी सामान्य मानिस एकैक्षण मात्र खान पाएनन् भने पनि फत्र्याक फत्र्याक पर्छन् ।’

सम्प्रति यस्ता ज्ञानी, गुणी र अद्वितीय प्रतिभाका धनी महर्षि सप्तऋषिहरूका भौतिक शरीर त हामीले देखेका छैनौं तर उनीहरूको आध्यात्मिक रूपले भने सप्तऋषि ताराको रूपमा रहेर अहिले पनि समग्र विश्वब्रह्माण्डको प्रशासनिक गतिविधिमा निगरानी राख्दै आएका छन् ।

---

---