बुटवलमा खानेपानीको दीर्घकालीन स्रोत खोजी हुन थालेको करिब तीनदशक हुन लाग्यो । पहाडी जिल्लाबाट बसाइँ सरी बुटवल झर्नेको लहर नै चलेपछि यहाँको जनघनत्व तीव्र रूपमा बढ्दै गयो ।

अध्ययन, रोजगारी र व्यवसायका लागि केन्द्र बुटवल भएपछि शहर विस्तारले तीव्रता पायो । तिनाउ नदी र आसपासका पानीका स्रोतको दोहनले भूमिगत पानी सुक्दै गए । 

वि.सं. २०५३ सालमा ४ करोड रुपैयाँ लागतको ‘सिस्ने खोला खानेपानी योजना’ अगाडि सारियो । केही वर्ष काम भए पनि त्यो आयोजना त्यतिकै बिलाएर गयो । २०६० देखि खानेपानीको संकट बढेसँगै वैकल्पिक स्रोत खोजी हुन थाल्यो ।

२०७० मा पाल्पाको तिनाउमा पर्ने झुम्सा खोला खानेपानी आयोजना अघि बढाइयो । केही प्राविधिक त्रुटिका कारण तत्कालीन अवस्थामा त्यसले सार्थकता पाउन सकेन । 

त्यसपछि नयाँ मुहानको खोजी गरी २०७७ मा दैनिक ३ करोड ४० लाख लिटर पानी झारेर बुटवलबासीको प्यास मेट्न झुम्साखोला खानेपानी आयोजना अघि बढ्यो । अब यो बहुप्रतिक्षित आयोजना सम्पन्न हुनेमा बुटवलबासी आशावादी देखिएका छन् ।

फरक स्थानबाट व्यवस्थित ड्याम, ट्याङकी र पाइप लाइनमार्फत बुटवलमा पानी ल्याउने गरी अहिले यो आयोजना अगाडि बढेको हो । ‘बुटवलको मेलम्ची’ भनिएको आयोजना अब भने द्रुत गतिमा अगाडि बढ्ने अपेक्षा गरिएको छ ।

पाल्पाको तिनाउ गापा वडा नं. ३ र ४ को सिमानामा पर्ने झुम्सा खोलाबाट ड्याम इन्टेक निर्माण कार्य सम्पन्न भएको छ भने अधिकांश पाइप लाइन विस्तारको काम पनि पूरा भइसकेको छ । 

पाल्पाको झुम्साखोलादेखि बुटवलको रामफेदीसम्म १३.५ किमी लामो पाइपलाइन विस्तार भइरहेको छ । योमध्ये करिब १२.८ किमी पाइपलाइनको विस्तार कार्य पूरा भइसकेको बुटवल खानेपानी आयोजनाका इन्जिनियर मोहनदत्त भट्टले जानकारी दिए ।

आयोजना शुरू भएलगत्तै फैलिएको कोभिड, वर्षात्को कठिनाई र केही समय स्थानीयहरूको अवरोधले काम प्रभावित भए पनि अहिले भने सबै अवरोध समाधान भएर निर्माण कार्यले तीव्रता पाएको बुटवल खानेपानी अयोजनाको दाबी छ । 

अब तीनमध्ये एउटा भत्किएको क्रसिङ ट्रस ब्रिज निर्माण गर्न बाँकी छ भने पानी प्रशोधन केन्द्र र बुटवलका विभिन्न ठाउँमा गरी १० वटा पानी भण्डारण ट्याङ्की निर्माणका काम बाँकी छन् । बुटवलमा पानी ल्याएपछि पहिलो चरणमा पाँचवटा ‘कोर एरिया’ गोलपार्कमा ट्याङ्की निर्माण गरेर वितरण गरिनेछ । हिलपार्क, बुटवल वडा– ३, वडा– १०, वडा– १२ र सैनिक क्याम्प क्षेत्रमा विशेष ट्याङकी निर्माण गरिनेछ । अर्को चरणमा बाँकी पाँचवटा ट्याङकी निर्माण गरिने छ । 

पानी उत्पादन गर्न प्रशारण पाइप लाइन तथा क्रसिङ ट्रस ब्रिज निर्माणको काम कन्काइ एन्ड कालिका जेभी कोटेश्वर, काठमाडौंले गरिरहेको छ ।

खानेपानी मन्त्री राजेन्द्र राईले समयतालिका निर्माण गरेर निर्माण कार्य अगाडि बढाउन निर्माण कम्पनीलाई आग्रह गरेका छन् । 

आयोजनको अवलोकन गर्दै मन्त्री राईले भने, ‘महत्त्वपूर्ण आयोजनालाई समय लम्ब्याएर होइन, समय तालिका बनाएर छिटो निर्माण सक्नुपर्छ ।’

एमाले उपाध्यक्ष तथा रुपन्देही क्षेत्र नम्बर २ का सांसद विष्णु पौडेलले झुम्साखोलाको पानी बुटवल झरेपछि लामो प्रसायले दीर्घकालीन सार्थकता पाउने बताए ।

झुम्सा खोलाको फिरफिरे घाटमा भत्किएको ट्रस ब्रिजका संरचना हटाउने काम धमाधम भइरहेको र अरू दुई ठाउँमा ट्रस ब्रिज निर्माणको काम चलिरहेको छ । 

झुम्सा खोलाको फिरफिरे घाटमै इन्टेक निर्माणको काम सकिएर केही किमी पाइप लाइन बिछ्याइसकेपछि बाढीले इन्टेक नै बगाइदिएको थियो । भत्किएको ट्रसका बारेमा मन्त्रालयले छानबिन समिति गठन गरेर आयोजना स्थलमै पठाएको थियो । 

पश्चिम नेपालको प्रमुख शहर बुटवलमा अहिले तीन लाखभन्दा धेरै जनसंख्या छ । अहिले बुटवलमा झण्डै साढे चार करोड लिटर खानेपानीको माग रहेको बताइन्छ । तर, आपूर्ति भने दुईदेखि अढाई करोड लिटरसम्म हुने गरेको छ । त्यसको स्रोत भने तिनाउ नदी नै हो । तिनाउबाट दैनिक ८० लाख लिटर र ११ वटा ट्युबवेल (बोरिङ्ग) बाट ९० लाख लिटर खानेपानी आपूर्ति गरिएको खानेपानी संस्थानले जनाएको छ ।

बुटवलमा सबैभन्दा बढी खानेपानी समस्या वडा नम्बर ७ र ८ मा छ । दुई वडालाई लक्षित गरी एसियाली विकास बैंकको सहयोगमा निर्माण गरिन लागेको डिप बोरिङ पार्टीका स्थानीय कार्यकताहरूले विरोध गरेपछि रोकिएको थियो ।

चुरे क्षेत्रको निरन्तर दोहनले तराई क्षेत्रमा खानेपानीको विकराल संकट बढ्दै गएको छ । घरायसी प्रयोजन तथा सिँचाइमा जमीनमुनिको पानी प्रयोग हुँदै आएको छ ।

नदी र खोलामा पानीको सतह घटबढ हुनुमा चुरे तथा भावर क्षेत्रमा कम हुँदै गएको वर्षा प्रमुख कारण भएको वातावरण इन्जिनियर खेटराज दाहालले बताए ।

उनका अनुसार जमिनको सोस्ने क्षमता, गिट्टी–बालुवा उत्खनन् आदि पनि पानीको सतह घट्नुको कारणका रूपमा रहेको छ ।