अब्राहम लिङ्कनलाई बारम्बार चुनाव हारेपछि कसैले सोध्यो, 'अब के गर्नुहुन्छ ? उनले जवाफ दिए- आउने चुनाव लड्छु ।' अन्तत: उनी अमेरिकाका सोह्रौं राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भए । र, अमेरिकी इतिहासका सफल राष्ट्रपति प्रमाणित भए ।

प्रजातान्त्रिक शासन प्रणालीअन्तर्गतको बहुदलीय प्रतिस्पर्धाले दिने परिणामले समाजको मार्गचित्र, दिशा र गन्तव्य निर्धारण गर्ने गर्दछ । हामी समाजको उन्नति चाहन्छौं, जसलाई जनप्रतिनिधिहरू अर्थात् जनताबाट छानिएका मानिसहरूले सार्थक तुल्याउने हो, त्यसैले मुख्य कुरा जनप्रतिनिधि चयन गर्दा नै होश पुर्‍याउनुपर्छ । हाम्रो चयनमा खोट भयो भने हामीले देखेको सपना किमार्थ पूरा हुँदैन ।

पहिलो कुरा त चुनाव केका लागि भन्ने कुरा मतदाताले थाहा पाउनुपर्छ । चुनावमा खडा हुने कतिपय नेता त मेरो दायित्व के हो भन्ने थाहै नपाई जनताबाट चयन भएर ठूला नेता हुन्छन् ।

नेपाल जस्ता देशहरूको दुर्भाग्य के हो भने यहाँका चुनाव जित्ने नेता र नेता छान्ने मतदाता दुवैथरीले चुनावको मर्म नै नबुझी यस्तो महत्त्वपूर्ण आयोजनाको नियमित रूपमा यान्त्रिक अभ्यास गरिरहन्छन् । आवधिक रूपमा यस्तो अभ्यास चलिरहन्छ । तर, न नेता सुध्रिन्छन्, न जनताले चुनावको मर्म बुझ्छन् । आफ्नो मत बहुमूल्य छ र मत दिनु भनेको देश जिम्मा लगाउनु हो भन्ने चेतना नआएसम्म समाजको उन्नति कसरी सम्भव हुन्छ ? हाम्रो नियति यही हो ।

नेपालमा २०१५ सालबाट चुनावी अभ्यास शुरू भएको हो । भर्खरै सम्पन्न संसदीय चुनाव समेतको गणना गर्दा र संविधानसभाका दुई चुनाव समेत जोड्दा जम्मा ८ वटा संसदीय चुनाव सम्पन्न भइसकेका छन् ।

यी सबै चुनावका आ-आफ्नै अनुभव छन् । स्थानीय चुनाव समेत चारवटा भए । यस कालखण्डमा चार पुस्ताले आफ्नो मत प्रकट गरिसकेको छ ।

एकप्रकारले जनप्रतिनिधि छान्दाछान्दा अभ्यस्त र दिक्दार भइसकेको छ । र, यो पङ्तिकारले जम्मा बाह्रवटा चुनावमध्ये २०१५ सालको चुनावबाहेक ११ वटा चुनावमा आफ्नो हैसियतअनुसार भूमिका निर्वाह गरेको छ । २०४८ यता त कतिपय निर्वाचन क्षेत्रमा चारै पुस्ताले एउटै व्यक्तिलाई मतदान गरेका छन् । दुनियाँका समृद्ध प्रजातान्त्रिक मुलुकहरूमा कार्यकालको सीमा नाघेपछि नेतृत्वले विधिसम्मत अवकाश लिन्छ ।

नेपाललगायतका तेस्रो विश्वका मुलुक त्यसका अपवाद छन् । यहाँका नेता आजीवन चुनाव उठिरहन्छन् । यो पनि ठूलो कुरा होइन । समाज समृद्ध र जनता सुखी भए कुनै आपत्ति हुने थिएन । जनताले नेताको पूजा गरिरहन्थे । २०४६ सालको परिवर्तनबाट जनताले गरेको अपेक्षा सम्बोधन गर्न सकेको भए नेपालको वर्तमान दुर्दशा हुने थिएन र परिवर्तित राजनीतिमाथि प्रश्न उठ्ने थिएन ।

यसपटक यसको प्रत्यक्ष साक्षी हुने अवसर जुट्यो । हरेकजसो मतदाताले नेता र राजनीतिमाथि गम्भीर प्रश्न उठाए, जसको चित्तबुझ्दो जवाफ दिन सकिएन ।

संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र संस्थागत भएपछि सम्पन्न दोस्रो संसदीय निर्वाचनमा प्रदेशसभामा उम्मेदवार भएर जनताको जनजीवन र भौतिक विकासलाई नजिकबाट नियाल्ने मौका मिल्यो । निर्वाचन क्षेत्रको भौतिक अवस्था र जनताको जीवनस्तर देख्दा आङ नै सिरिङ्ग हुने र भावविभोर हुने अवस्था सिर्जना भयो ।

०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपश्चात यतिका वर्ष के गरेछौं त हामीले ? यत्रो अवधिमा नेपाल र अझ मोरङ जिल्लाका गाउँहरूको अवस्था हेर्दा सरासर आत्मभर्त्सना गर्न मन लाग्यो । आफैँलाई धिक्कार्न मन लाग्यो । हाम्रो राजनीतिक परिवर्तनले जनताको जीवन बदल्नुलाई प्रमुख ध्येय बनाउन पटक्कै सकेनछौं । आवधिक रूपमा हुने निर्वाचनले सरकार बनाउने र केही मान्छेलाई प्राविधिक नेता बनाउने काम गरेछ, देशको वास्तविक विकास त हुनै सकेनछ । नागरिक जीवनमा सुधार नभई केही बाटा, भवनहरू, पुल र अन्य थोरबहुत परिवर्तनलाई देशको विकास मानेर चित्त बुझाउन सकिँदैन ।

फेरि भएको विकास समेत दिगो र भरपर्दो छैन । मानव विकास सूचकांकमा नेपाल कहाँ छ ? नेपालीको आर्थिक जीवनस्तर कस्तो छ ? पछिल्ला ३२ वर्षमा हामीले के गर्‍यौं त ? युवा पुस्ता के भन्छ ? उसको भविष्य कस्तो छ ? विश्वको दाँजोमा नेपाल कहाँ छ ? यो अवधिभित्र प्राप्त अन्तर्राष्ट्रिय सहायता कति सदुपयोग भयो ? हरेक नेपालीको थाप्लोमा कति ऋण थपियो ? र, यो ऋण कहाँ खर्च भयो ? यस्ता अनगिन्ती प्रश्नको जवाफ दिनै नसक्ने अवस्थामा हामी कसरी पुग्यौं ? यसको जिम्मेवारी कसले लिने ? सिमान्तमा उभिएको गरीब नेपालीले यो राज्य मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सके त ? मुख्य कुरा त संस्थाहरूले काम गर्छन् कि व्यक्तिले ? पद्धति बस्यो कि बसेन ?

नेपालमा जनताले राजनीतिलाई किन घृणा गर्दछन् भन्ने अर्को पेचिलो प्रश्न पनि हाम्रो अगाडि छ । यसको जवाफ यसपटक मिल्यो । निर्वाचन क्षेत्रमा रहेका ऋषिदेव, सरदार बाँतर, उराव झाँगड, सन्थाल, पासवानलगायतका बस्तीहरूमा जाँदा मानव सभ्यताको धज्जी उड्ने परिदृष्य जतासुकै देखियो । त्यहाँका जनताको जीवन कुनै पनि दृष्टिकोणबाट मानवीय छैन ।

नदी किनारमा पराले घर (झुपडी )छ, बलियो तटबन्ध छैन । वर्षातमा चुहिन्छ । बाढीले बगाउँछ । हुरीले उडाउँछ । केटाकेटी र बुढाबुढी कसैको शरीरमा गतिलो कपडा छैन । झुप्रामा खाने अन्न छैन । बिरामी हुँदा कसले र कहाँ उपचार गर्ने ठेगान छैन । गाउँका स्वास्थ केन्द्रमा सामान्य उपचार समेत हुँदैन ।

शहरका निजी अस्पतालमा उपचार गर्ने सामर्थ्य छैन । सरकारी स्कूलले अदक्ष मजदूर उत्पादन गर्छ । आजसम्मका सबै पुस्ता गरीब मजदुर छन् र अज्ञानतावश नियतिलाई सरापिरहेका छन्, जबकि वास्तविक गैरजिम्मेवार नेपाल राज्य हो । यस्तो हालतबीच नजिकैको शहर भने विकास र प्रगतिको गुड्डी हाँकिरहेको छ । गाउँको अभाव र दरिद्रताप्रति कुनै समवेदना छैन । नेता आत्मरतिमा मग्न छन् ।

किसानहरूको अवस्था दयनीय छ । अधिकांश साना किसानहरूसँग जीविकाको वैकल्पिक आधार छैन । कृषि नै एकमात्र विकल्प हो । कृषि निर्वाहमुखी छ, व्यवसायिक छैन । कृषि प्रणाली परम्परागत छ, आधुनिक छैन ।

सरकारले समयमै बिउ र मलको प्रबन्ध गर्दैन । कृषि उपकरणको अभाव छ र पर्याप्त सिञ्चाइको प्रबन्ध छैन । कृषि उत्पादनका लागि बजार किसान आफैंले खोज्नु पर्छ । नाफाखोर बिचौलियाहरूले फाइदा उठाएका छन् । सबैतिरबाट गरीब किसान पिल्सिएका छन्, तर सरकार रमिते छ । नेताहरूमा समवेदना छैन । यसको ज्वलन्त उदाहरण हेर्न र अनुभव गर्न पाइयो । गरीब जनताको फरिस्ता कोही छैन ।       

धेरैपटक चुनावहरू आए गए, तर जनताको जीवन फेरिएन । आश्वासनको पहाड खडा भयो तर जनताको बाँच्ने आधार खडा भएन । नयाँ पुस्ताले भरोसा पाएन, तर पनि नेताहरूले जनताको मत पाए । नेता र जनताको भावनात्मक सम्बन्ध कायम हुँदै भएन । जनतालाई दुःख पर्दा नेतालाई पटक्कै महसूस भएन ।

आजसम्मका चुनावहरू यान्त्रिक सावित भए । जनताको जीवन बदल्ने अठोट भएका जनप्रतिनिधि पैदा भएनन् । प्रजातन्त्र वा लोकतन्त्रले जनताको जीवन सुधार्न सकेन भने त्यो वास्तविक लोकतन्त्र होइन । हामीले वर्तमान शासन प्रणालीलाई वास्तविक बनाउन सकेनौं ।

तथ्यांक जेसुकै होस्, नेपालमा अहिले पनि आधा जनताको नियमित चुल्हो बल्ने दिगो आर्थिक आधार छैन । कागजमा लेखेर र नारा फलाकेर केही हुँदैन । हामीले गम्भीर रूपले सोच्दै सोचेनौं, राजनीति भनेको जनतालाई सुख दिने माध्यम हो भनेर । राजनीतिलाई आफ्नो वैयक्तिक स्वार्थ पूरा गर्ने भर्‍याङ बनाएपछि जनता र देशको हालत यस्तै हुने हो ।

सबैभन्दा चिन्ताजनक कुरा त के देखियो भने जनतासँग नेताको भावनात्मक सम्बन्ध नै देखिएन । भोट लिने र चुनाव जित्ने स्वार्थसामु जनताका सपनाहरू सधैंभरी दिवंगत भए । नेपालको राजनीतिले जनतालाई जिताउन सकेन, आफूमात्र जितिरह्यो । राजनीतिले जित्ने र जनताले हारिरहने दुष्चक्र चलिरह्यो । यो सिलसिला आखिर कहिले सम्म ?

अब्राहम लिङ्कनले भनेजस्तो आजको परिप्रेक्ष्यमा बारम्बार चुनाव लड्न त्यति सम्भव छैन, किनभने राजनीतिलाई फस्टाएको व्यापार ठान्ने र संस्थाहरूलाई पङ्गु बनाउने प्रवृत्ति हावी भएको वर्तमान समयको चेतना सम्पूर्ण रूपमा प्रदूषित छ । मूल्यहीनताले सीमा नाघेको छ । व्यवहारवादको नाममा अवसरवाद मौलाएको छ । यस्तो बेलामा बिदुर नीति काम लाग्दैन र नेपालमा अमेरिकी जनता पनि छैनन् ।

तथापि, राजनीति सङ्ल्याएर जनताको मनमा आशा जगाउने प्रयास निरन्तर जारी राख्नुको विकल्प छैन । अर्को कुरा समाजमा सत्य र झूटबीचको विभेद छुट्याउन सक्ने चेतना नहुर्किएसम्म अन्य साधन र विकल्पले काम गर्दैनन् ।

आजसम्मको नेपाली राजनीतिले देशलाई समृद्धिको उचाइमा लान सकेन । नेतृत्वले समाजलाई प्रगतिको पथमा अग्रसर गराउने कुशलता प्रदर्शन गर्न सकेन । यो कुरा हामीले निशंकोच स्वीकार गर्न सक्नु पर्दछ ।

यसपटकको निर्वाचनले दिएको नतिजाले यही  कुराको संकेत गर्दछ । राजनीतिक दल र नेताहरूले आफूलाई प्राप्त अवसरको सदुपयोग गर्न जानेनन् ।

दलहरूको वर्तमान कार्यशैली समेत शास्त्रीय र परम्परागत छ । यस्तो शैलीबाट समाजमा समृद्धि आउँदैन । देशको बहुमूल्य समय मात्र बर्बाद हुन्छ ।

चुनावमा जाँदा देखिएको जनताको दारुण एवं कारुणिक अवस्था र समाजको चित्रले नेपाल नेतृत्वविहीन छ भन्ने प्रमाण दिन्छ ।

तसर्थ, लोकतन्त्रका स्तम्भ र प्राण मानिएका राजनीतिक दलहरूले सबैभन्दा पहिले पार्टीभित्रै क्रान्ति गर्न आवश्यक छ, अन्यथा जनताबाट जतिपटक चुनिए पनि त्यसको कुनै अर्थ छैन ।