कात्तिक ८, २०८०
असोज तेस्रो साता बिहीबार, बुकीबाट गोठ औल झर्ने दिन । लाहुरेहरू आउनु र बुकीबाट गोठालाहरूको हुल गाउँमा झर्नु दशैंको रौनक हो । ‘भोलि साँझ डाँफे चराउन जाने’, सुत्ने बेला गोठमा सल्लाह भयो । घर...
नेपाली पुस्तक संसारमा अनेक पुस्तक निस्कन्छन् । आत्मवृतान्तदेखि निबन्ध हुँदै विभिन्न विषयगत पुस्तकका ठेली बजारमा निरन्तर आउँछन् तर दुःखद कुरा अपवाद छाडेर अधिकांश पुस्तकका विषयवस्तु कथ्यमा आधारित हुन्छन् ।
तथ्य र तथ्यांकसँग ती पुस्तकको सम्बन्ध कि नगन्य कि शून्य हुन्छ । पुस्तकमा उल्लेखित कुराका तर्कलाई पुुष्टि गर्ने उद्धरण र सन्दर्भ सामग्री उल्लेखको पाटो नेपाली पुस्तक बजारमा खड्किने पाटो हो । पुस्तकको अक्षर होइन, लेखकको अनुहार बिक्ने नेपाली पुस्तक बजारको आचरण अनुसार यसो हुनु पनि स्वाभाविकै नै छ ।
यद्यपि, उद्धरण र सन्दर्भ सामग्री सहितका तर्क, तथ्य र तथ्यांक मिसिएका सुन्दर पुस्तक पाउने एक अक्षुण आधार विश्वविद्यालयले जोगाएका छन् । ती हुन् ‘अग्र्यानिक’ थेसिसका मौलिक खुराकहरू । जहाँ विश्वविद्यालय मापदण्डका विषयमा अनुसन्धानबाट प्राप्त खुराकहरू थेसिसको संक्रमणकालीन अवस्था पार गरेर पुस्तक बजारमा आउँछन् ।
नेपालको मामिलामा भारतबाट जानकार भनिने एसडी मुनिको पुस्तक ‘फरेन पोलेसी अफ नेपाल’ अर्थात् नेपालको परराष्ट्रनीति पढेपछि थेसिसलाई पुस्तक बनाउँदा हुने फाइदा महसूस गर्न पाएको थिएँ । राजस्थान विश्वविद्यालयबाट पीएचडी थेसिसको विषयवस्तुलाई मुनिले सन् १९७३ मा नेसनल पब्लिकेसन्स हाउसबाट प्रथम प्रति प्रकाशन गरेका थिए ।
सन् १९५०–५१ सम्म गरिएको २ वर्षे अनुसन्धानबाट लेखिएको यो पुस्तकमा नेपालमै उपलब्ध नभएको सन् १७९२ को नेपाल–चीन सन्धिको दस्तावेजदेखि नेपालका विभिन्न कूटनीतिक खुराकहरू अत्यन्तै सुन्दर ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ ।
एसडी मुनिको पुस्तकसँग मैले आज चर्चा गर्ने पुस्तक ‘नेपाली संघीयतामा समाचार समिति’ जोड्ने केही कारण छन् । पहिलो कारण उद्धरण र सन्दर्भ सहितका थेसिसका खुराकहरू पुस्तक बनेपछि पाइने स्वादको उदाहरण दिनु हो ।
दोस्रो, गत चैत ११ गतेबाट शुरू भएको लकडाउन अवधिभर मैले यी दुवै पुस्तक सँगैजसो पढ्ने अवसर पाएँ । २०७० सालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय, आमसञ्चार तथा पत्रकारिता केन्द्रीय विभागका पत्रकार प्रकाश सिलवालको थेसिस शीर्षक थियो – नेपालमा समाचार समिति पत्रकारिता । हो त्यही थेसिसको पुस्तकको रूप हो – नेपाली संघीयतामा समाचार समिति ।
थेसिस बुझाएको ५ वर्षपछि प्रकाशन भएको पुस्तकमा नेपालमा चर्चामा नआएको तर पढ्नैपर्ने पत्रकारिता माध्यमको एक प्याकेज दस्तावेज पढ्न सकिन्छ । नेपालमा समाचारका माध्यम भन्नासाथै छापा, प्रसारण र न्यू मिडिया अर्थात् अनलाइन भन्ने आमबुझाइ छ । तर यी ३ माध्यमबाट अलग र यी तीन पनि जोडिने माध्यम हो एजेन्सी पत्रकारिता ।
हरेक देशका आफ्ना–आफ्ना आधिकारिक समाचार एजेन्सी छन् । चीनको सिन्ह्वा, भारतको पीटीआई, बेलायतको रोयटर्स, रुसको ताल तथा अमेरिकाको एसोसिएट प्रेस । ठीक त्यसैगरी नेपालको आधिकारिक समाचार एजेन्सी हो राष्ट्रिय समाचार समिति । संक्षिप्तमा ‘रासस’ भनिने राष्ट्रिय समाचार समिति जस्तै एजेन्सी पत्रकारिताबारे कमै पढाइन्छ । तर एजेन्सीको पक्ष बन्द गर्ने हो भने आज हामीले देखेका, सुनेका, पढेका समाचारका मुख्य मुहान समेत बन्द हुन्छन् । त्यसैले एजेन्सी पत्रकारिताको अनिवार्यताको जानकारी हुनु आवश्यक छ । त्यहीँ पाटोको एक जमर्को मान्न सकिन्छ सिलवालको पुस्तक ।
पुस्तकमा ५ परिच्छेद छन् । औपचारिक रुपमा २०१८ फागुन ७ गतेबाट स्थापना भएको राष्ट्रिय समाचार समितिको परिचयात्मक खण्ड पहिलो परिच्छेदमा छ भने दोस्रोमा तथ्यांकको मूल्यांकन गरिएको छ । जसमा राससका कमजोर पक्षदेखि समयअनुकूल बनाउन आवश्यक पक्षको तथ्यांकगत जानकारी समावेश छ ।
तेस्रो परिच्छेदमा संघीयता र समाचार समिति विषयवस्तुको विश्लेषण गरिएको छ । जसमा विभिन्न अनलाइनकर्मीको अभिमतदेखि राससका प्रस्तावित प्रदेश सेवा तथा प्रदेश संरचनाका विषयमा चर्चा गरिएको छ ।
चौथो परिच्छेदमा राससका सम्भावना, अवसर, चुनौती र सुझावहरू लिपिवद्ध छन् भने पाँचौ तथा अन्तिम परिच्छेदमा राससका विभिन्न निर्देशिकादेखि सेवा लिने कानूनी प्रक्रियाबारे बुँदागत विस्तृत जानकारी रहेको छ ।
राससको आलोचनात्मक र रचनात्मक बहसको आँखीझ्याल
राससले प्रदान गर्ने सेवासुविधाको मितिगत तथ्य र जनशक्ति व्यवस्थापनको प्राविधिक जानकारीका फेहरिस्त मात्रै छैनन् पुस्तकमा । राससको आलोचनात्मक र रचनात्मक बहसको पाटो पनि राम्रोसँग उठान भएको छ ।
रासस सम्पादकीय समूहका एक सदस्यको पुस्तक भएर पनि यो पुस्तकमा आलोचनात्मक र तटस्थ प्राज्ञित मत देखिन्छ । राससलाई समयसापेक्ष बनाउने, सुधार गर्ने र झनै प्रभावशाली बनाउन आवश्यक कुराहरू पत्रकारबाटै सुझाव लिएका महत्त्वपूर्ण कुराहरू समेत पुस्तकले समेटेको छ ।
उदाहरणका लागि लोकान्तर डट्कमका सम्पादक विमल गौतमले भनेका छन्, ‘रासस विश्वसनीय हुन्छ भनेर हामी स्रोत उल्लेख गर्छौं । पुनर्निर्माण प्राधिकरणका प्रमुख कार्यकारी प्रमुखलाई स्पष्टीकरण सोध्ने निर्णय गर्दा हटायो भनेर राससमा समाचार आयो । होइन रहेछ । मेरो अनलाइनमा पनि आयो । मलाई प्रधानमन्त्री कार्यालयबाट फोन आएपछि सच्याएँ ।’
अनलाइनखबर डट्कमका सम्पादक अरुण बरालले राससबारे आलोचनात्मक टिप्पणी गरेका छन् । उनले प्रश्न गरेका छन्, ‘राससमा ‘भन्नुभयो’ र ‘भने’ भन्ने परिवर्तन गर्न आवश्यक छ । हामीले प्रयोेग गर्दा त तलमाथि गर्छौं । शीर्षक परिवर्तन गर्छौं । हाम्रा साथीहरूले लेखेको शीर्षक मन परेन भने राससको जस्तो शीर्षक भयो भन्छौं हामी । त्यसमा तपाईंहरू के भन्नुहुन्छ ?’
स्थानीयखबर डट्कमका सम्पादक रञ्जित तामाङले स्थानीय समाचारलाई प्राथमिकता दिन सुझाउँदै भनेका छन्, ‘स्थानीय क्षेत्रको समाचार बढी आउन सकोस् । मेरो क्षेत्रको मात्रै बढी समाचार राख्छु म । वित्तीय विकेन्द्रीकरण, ओज र बहस पनि आउन सकून् ।’
लेखकले राससलाई प्रदेशमा बलियो बनाउने रोडम्याप पनि दिएका छन् । हरेक दिन बिहान ६ बजेदेखि राति ११ बजेसम्म सातै प्रदेशबाट त्यहाँका प्राथमिकताको भाषामा अनुवाद गरेर अक्षर, अडियो, भिडियो र तस्वीर निरन्तर समाचार बुलेटिनमा दिन आवश्यक भएको लेखकको निष्कर्ष छ । जसअनुसार प्रदेश सेवा सञ्चालन गर्न आवश्यक ११२ जना जनशक्ति र थप १५ करोड ८२ लाख बढी बजेट खर्च हुने तथ्यांक दिइएको छ । राससलाई थप प्रतिस्पर्धी बनाउन कर्मचारी तथा पत्रकारहरूलाइ पुरस्कार तथा दण्डको व्यवस्था हुनुपर्ने सुझाव पुस्तकमा छ ।
पुस्तकको भूमिकामा वरिष्ठ कवि तथा राससका कार्यकारी अध्यक्ष श्यामलले भनेजस्तै समग्रमा यो पुस्तक ‘राससलाई हेर्ने एक आँखीझ्याल’ हो । नेपालमा एजेन्सी पत्रकारिताको क्षेत्रमा राससको ऐतिहासिकता र आवश्यकतादेखि यसको विकेन्द्रीकरण तथा सुदृढीकरणका कुरा पुस्तकमा वस्तुगत रूपमा तथ्य र तथ्यांकसहित राखिएको छ । रासस र रासससँग जोडिएको नेपाली पत्रकारिताको अध्ययन, अनुसन्धान, चासो र सरोकार राख्ने सबैको लागि यो पुस्तक पठनीय त छ नै, संग्रहणीय पनि छ ।
असोज तेस्रो साता बिहीबार, बुकीबाट गोठ औल झर्ने दिन । लाहुरेहरू आउनु र बुकीबाट गोठालाहरूको हुल गाउँमा झर्नु दशैंको रौनक हो । ‘भोलि साँझ डाँफे चराउन जाने’, सुत्ने बेला गोठमा सल्लाह भयो । घर...
लेखक एवं पत्रकार अखण्ड भण्डारीको उपन्यास ‘बोरा’ विमोचन भएको छ । अन्नपूर्ण पोस्ट दैनिकका प्रधान सम्पादक भण्डारीको ‘बोरा’ उपन्यास शुक्रवार काठमाडौंमा आयोजित कार्यक्रममा विमोचन गरिए...
पहाडमा उखु पेलेर खुदो पकाउने समय पारेर मधेशको गर्मी छल्न राजेन्द्र काका (ठूलो भुँडी लागेकाले हामीले मोटे अंकल भन्थ्यौं) गुल्मीको पहाड घरमा आउँथे । चैत–वैशाखको समयमा कोलबाट पेल्दै गरेको उखुको रस, रसेट...
‘जब टेक्छु यो लमतन्न राजमार्ग टेकेँ जस्तो लाग्छ – आपाको आङ चालिस बसन्तअघि लक्का जवान हुँदा गिट्टि सपनाको अलकत्रा घोलेर बनाएका थिए रे आपाले यो मार्ग’ बीस बस...
गुणराज ढकाल सामाजिक सञ्जालमा अभ्यस्त हुन थालेपछि अध्ययन गर्ने बानी निकै घटेको छ । सामाजिक सञ्जालमा आउने टिप्पणीबाटै हामीले आफ्नो दृष्टिकोण बनाउने गर्दछौं । विषयको गहिराइसम्म पुगेर अध्ययन तथा विश्लेषण गर...
सृष्टिमा हरेक चीजको एउटा अति हुन्छ, जसलाई हामी सीमा भन्ने गर्छौँ, जलाई उसले आउँदा सँगै लिएर आएको हुन्छ र जेजति गर्छ यसैभित्रै रहेर गर्छ । अति पार गर्नासाथ उसको अस्तित्व पनि समाप्त हुन पुग्छ । अति पार गरेपछि नदी...
नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन कतिपटक विभाजन भयो ? पुनः एकता, मोर्चा गठन, विघटनलाई हेर्दा यसको जोडघटाउको लामै शृङ्खला बन्छ । र, त्यसमा मूलधारको राजनीतिबाट विभाजित कम्युनिस्ट पार्टी अर्थात् वामपन्थी पार्टीहरूको विसर्...
नेपालको निजामती सेवा (समग्र प्रशासन) कम व्यावसायिक भएको आरोप लाग्दै आएको छ । कर्मचारीहरूमा बुझाइको स्तर सतही देखिन थालेको छ । सकारात्मक सोच पनि खस्किएको छ । प्रस्तुतिमा आत्मविश्वास होइन, हीनभावना देखिन थालेको ...