असोज ६, २०८०
सानीमा भेट्न चितवन गएको थियो गोपाल चार दिन हिँडेर । राप्ती किनार नजिकको सानो गाउँमा बस्दै आएकी थिइन् उनी, जो पहाडमा खान लाउन नपुगेपछि केही वर्ष अघि पुगेकी हुन् त्यतातिर । त्यतिबेला अहिलेजस्तो यातायातको साधन...
लेखकहरू आफ्ना दृष्टिकोण दिएर मानव प्रगतिको मार्ग प्रशस्त गर्छन् । लेखक बन्न सजिलो छैन, रहरले मात्र लेखक बन्न सकिँदैन ।
झन् पुस्तक नै लेख्न फराकिलो दृष्टिकोण चाहिन्छ र विषयवस्तु पस्कने सुन्दर शिल्प पनि चाहिन्छ । किताब अक्षरको बग्रेल्ती होइन । अक्षरमार्फत जीवन दृष्टिकोण दिने, मानवीय प्रगति र खुशीको बाटो देखाउने, पीडा र विपत्तिबाट समाजलाई मुक्त गराउने व्यक्ति नै लेखक बन्ने गर्दछ ।
लेखक बन्न व्यक्तिलाई खास समस्या वा आकांक्षाले सताएको हुनुपर्छ । लेखकमा चिन्तन हुनुपर्छ, जसले जीवन जगतलाई शिक्षा र सन्देश दिन सकोस् । युभल नोह हरारी त्यस्ता लेखक हुन्, जसले मानव विकासका विस्तृत घटनाक्रम, मानवीय प्रगति र सभ्यताको विश्लेषण साथ भावी दिनका लागि चिन्तन अघि सारेका छन् । उनको पुस्तक ‘एक्काइसौं शताब्दीका एक्काइस पाठ’ एक्काइसौं शताब्दीको समस्त आयामलाई गहन आकलन र विश्लेषण गरिएको ओजनदार कृति हो । ओजनदार यस अर्थमा भनिएको हो कि कृतिले एक्काइसौं शताब्दीको सटिक विश्लेषण साथ यस शताब्दीका अवसर उपयोग गर्ने क्रममा सामना गर्नुपर्ने चुनौतीप्रति सचेत गराएको छ । शताब्दीका फाइदा र खुशी उपभोग धेरैले गरे । तर चुनौतीप्रति सचेत कमैले गराए । हरारीमा सचेत गराउने सचेतना भएर नै पुस्तक ओजनदार बनेको हो ।
‘स्यापिएन’ र ‘होमो देओस’ पछि लेखिएको हरारीको तेस्रो पुस्तक ‘एक्काइसौं शताब्दीका एक्काइस पाठ’ विचार, विश्लेषण र दृष्टिकोण निकै सशक्त छ । समाजले यस्तै कृतिको उपयोगिता देख्छ, युगले यस्तै कृतिको माग गरेको छ । धेरैजसो पुस्तकहरू अस्पष्ट विचारका बाढी हुने गर्छन् । के भन्न खोजिएको हो र समाजको पुनर्निर्माणमा के योगदान गर्न खोजिएको भन्ने अस्पष्टतामा किताबहरू गुज्रिएका हुन्छन् ।
पुस्तक पढ्न पनि जबरजस्ती गर्नुपर्छ र पढिसेकपछि दिमागले केही पाउँदैन, न मनले केही पाउँछ । लेखिएका कुराहरू पढ्दा एउटा सपाट बिम्ब, स्पष्ट गन्तव्य, उपयोगी शिक्षा, स्वाभाविक उत्साह र मौलिक आकांक्षा जगाउन सक्ने पुस्तकले मात्र लेखकीय धर्म निभाउने गर्छ, पुस्तकीय सार्थकता सिद्ध गर्दछ । हामीले खोजेको पुस्तक यस्तै हो ।
‘एक्काइसौं शताब्दीका एक्काइस पाठ’ पुस्तक रहरले होइन, विचारले लेख्नुपर्छ भन्ने जवाफ हो । पुस्तकमा चिन्तन र दर्शन छ । चिन्तन र दर्शनले समाजलाई डोर्याएको छ । पुस्तक धेरै विषयमा लेखिन्छन् । सबै विधाको केन्द्रस्थ भनेको मानिस र उसको प्रगति हो । त्यही विन्दुमा आएर चिन्तन र दर्शनहरू टुंगिन्छन् । सबै विधाका लेखकले केही न केही दिने गर्छन् ।
हरारी इतिहासकार भएकाले मानिसलाई खाना वा नाना दिन सक्दैनन्, मानव इतिहासको विश्लेषण गर्छन् र मानिसलाई भविष्यका विषयमा सोच्ने सपाट आधार दिन्छन् । सच्चा इतिहासकार बनेर मानिसका विगत र वर्तमानको विश्लेषण गरेर भविष्यको चित्र उतार्छन् । इतिहासकार भएर भविष्यको इतिहास लेखिरहेका छन् ।
युभल नोह हरारीका सबै किताबमा परिपक्व विचार र सटिक निष्कर्ष हुन्छ । पुस्तकमा वस्तुतथ्य र विश्लेषण पाइन्छ, प्रामाणिकता र विचार मिसिएको हुन्छ । ‘स्यापिएन’ मानव इतिहासको विवेचना हो । मानिस कसरी विकास हुँदै यस अवस्थामा आइपुग्यो र पृथ्वीको शासक बन्यो भन्ने क्रमवद्ध सोलोडोलो प्रस्तुति छ । दोस्रो किताब ‘होमो देओस’मा मानिसले कसरी ईश्वरीय शक्तिमाथि धावा बोल्दै छ, प्रकृतिमाथि विजय प्राप्त गर्दैछ र दीर्घकालीन भविष्य कस्तो होला, अन्तिम अस्तित्व के होला भन्ने चिन्तन छ । तेस्रो पुस्तक ‘एक्काइसौं शताब्दीका एक्काइस पाठ’मा यस शताब्दीमा मानिसका प्रमुख चुनौती के हुन् र ती चुनौती सामना गर्न के–कस्ता पक्षमा ध्यान दिएर जीवनलाई समृद्ध बनाइराख्न सकिन्छ भन्ने पक्षमा प्रकाश पारिएको छ । यो मूलतः मानव भविष्यको इतिहास हो ।
मानिस तथ्य, संख्या र सूत्रमा भन्दा कथामा विचार गर्छ । हरेक व्यक्ति समुदाय र मुलुकका आ–आफ्नै कथा र भ्रमहरू छन्, त्यसैमा उ रमाउँछ, विवेचना गर्छ र दिग्भ्रमित पनि हुन्छ । बिसौं शताब्दीका ३ कथाहरू थिए, जसले समस्त मानव समुदाय र विचारलाई निर्धारण गर्दथ्यो । निरंकुशताको कथा, साम्यवादी कथा र उदारवादी कथा । यी भ्रमहरूको विवेचना पुस्तकको प्रस्थान विन्दु हो ।
दोस्रो विश्वयुद्धले अधिनायकवादी कथा भत्कायो र १९४०–१९८० सम्म विश्व २ कथामा संघर्षरत रह्यो, साम्यवादी र उदारवादी कथा । कथामा सत्य र अद्र्धसत्यभन्दा भ्रम र उछालहरू बढी थिए । पछि साम्यवादी कथा पनि कोल्याप्स भयो र उदारवादी कथा मात्र बाँकी रहन गयो । समस्त विश्व र मानव समाजलाई निर्देश गर्दै रह्यो र यसका कथाकारहरू ‘ग्लोबल एलाइट’ बने ।
उदारवादी कथा सापेक्षिक रूपमा स्वतन्त्रताको शक्ति र मूल्यप्रति आवद्ध छ र निजत्वको आनन्द पिइरहेको छ । हजारौं वर्षदेखि मानव समुदाय थिचोमिचोमा रहँदै आएकाले वैयक्तिक स्वतन्त्रता, व्यक्ति, विचार र वस्तुको गतिशीलता निषेधित थिए । मानिसहरू आफ्नो स्वतन्त्रता र निजत्वका लागि चरणवद्ध युद्धहरू लड्दै आए । युद्धमोर्चाहरू फरक भए तर युद्धहरू लड्दै आए । स्वतन्त्रताको अर्थ बुझ्दै आए, स्वतन्त्रताबाट आनन्दित भए । सोच्ने, बोल्ने, लेख्ने र उपभोग गर्ने जस्ता धेरै कुराहरू आफ्नै पाए । अर्को अर्थमा जीवनको वास्तविक स्वाद लिँदै आए । स्वाद झनै स्वादिलो भयो । त्यो भनेको स्वतन्त्रताको आनन्द हो । निजत्वको आनन्दमा रमिनु मानिसको अभिष्ट हो, जीवनको सार्थकता हो ।
उदारवादी कथाले सबै स्वतन्त्रता राम्रो मानेन । स्वतन्त्रताका कतिपय तगाराहरू अझै पनि भत्काउन बाँकी छन् । स्वतन्त्रतालाई साझा खुशी र समृद्धिमा सुसंस्कृत बनाउन अझै बाँकी छ । हाम्रो साझा आश्रयस्थल आमा पृथ्वी केही सम्भ्रान्तबाट बलात्कृत छ । स्वतन्त्रताका जननी मुलुकहरू पनि गरीबी, हिंसा र थिचोमिचोबाट आक्रान्त छन् । तर खुशी मान्नुपर्ने कुरा के छ भने ती विसंगति र विव्ल्याटाहरू हटाउने उपाय मानिसलाई थाहा छ । त्यो भनेको अझै स्वतन्त्रता दिनु हो । सार्थक र सम्पूर्ण स्वतन्त्रता दिनु हो । सबैलाई सामाजिक सुरक्षा, मानव अधिकारको सुरक्षा, सबैलाई मताधिकार र स्वतन्त्र बजार प्रत्याभूति दिनु हो । व्यक्ति विचार र वस्तुको स्वतन्त्र प्रवाह सम्भव तुल्याउनु हो । व्यक्तिमा निहित सम्भावनाहरू बाहिर ल्याउनु हो । सबै उदारवादीहरू उदारवादलाई सबै प्रकारका समस्याको एकमुष्ट समाधान मान्दछन् । जर्ज बुसदेखि बाराक ओवामासम्म केमा एकमत छन् भने हाम्रा आर्थिक र राजनीतिक प्रणालीलाई उदारवादी र विश्वव्यापी बनाउँदै जाँदा शान्ति र समृद्धि स्वतः प्राप्त हुन्छ ।
छिटो समृद्धिका यात्रा समाउनेहरूले उदारवाद र विश्वव्यापीकरणलाई नै समाए, प्रगतिमा पछि परेकाहरू यसमा नै पछि थिए । अघिल्लो दशकको वित्तीय संकटपछि उदारवादको अपव्याख्या हुन थालेको छ । उदारवादी कथामाथि भ्रामक परिभाषा हुन थालेको छ । लोकतान्त्रिक भनिएका सरकारहरू नै न्यायिक स्वतन्त्रता र प्रेसमाथि अंकुश लगाउन उद्यत छन् । टर्की, रसिया, वेलारुस गणतन्त्रहरू लोकतन्त्रको उल्टो व्याख्या गरी अधिनायकवाद लाद्दै छन् । आजभोलि दक्षिणपन्थी अधिनायकवादको वर्चस्व बढ्दै गएको छ । मताधिकार लिएर शक्तिमा गएकाहरू नै अधिनायकवादमा परिणत हुँदै जाने खतरा बढेको छ । मत लिनेहरूले अभिमान र वेमत प्रदर्शन गरिरहेका छन्, जुन–जुन खतरा अझै भयानक छ ।
राजनैतिक र वैचारिक रुपमा हरारीले उल्लेख गरेका ३ कथाहरू आ–आफ्नै परिवेशका भ्रम थिए । ६० को दशकसम्म ३ मध्ये १ कथा छान्ने अवसर थियो । ६० मा २ मा झर्यो । नब्बेमा केवल १ मात्र रह्यो र २०१८ मा आइपुग्दा शून्यमा झर्यो । उपयुक्त कुनै पनि अवसर नरहनु दुःखको कुरा हो । उदारवादीले के भुल्नु हुन्न भने इतिहास पूर्व निर्धारित बाटोबाट विषयान्तर भयो । यसले नयाँ शुरूआतका लागि अन्तिम युद्ध लिनुपर्ने छ । यो मानव सभ्यताको अन्त, राज्य व्यवस्थाको अन्त्यको संकेत हुनुहुन्न । लेखकले समुदाय, सभ्यता, शासन प्रणाली, राष्ट्रवाद, धर्म, आप्रवासन र राजनीतिका क्षेत्रमा रहेका चुनौती निकै राम्रो विश्लेषण साथ उजागर गरेका छन् ।
हरारी प्रविधिजन्य चुनौतीमा पनि सटिक विश्लेषण गर्छन् । ईश्वरीय शक्ति प्राप्त मानिस आविष्कार र नवप्रवत्र्तनले चुनौतीका चक्रब्यूहमा पर्दै गएको छ । आविष्कार र नवप्रत्र्तन मानवहित र सहजताका लागि हो । तर रफ्तारमा रहेको प्रविधिको विकासले मानिसको दिनचर्या बदल्दै लगेको छ, कार्य वातावरण बदलेको छ, स्वतन्त्रता र समन्याय साघुर्याएको छ । निरन्तर अनुकूलन क्षमता विकास नहुँदा सन् ४०–५० तिर धेरैजसो मानिसहरू आफैंलाई अस्वाभाविक बन्नुपर्ने अवस्थामा पुग्ने छन् । कुरा गर्न, काम गर्न, पढ्न, खान, उब्जाउन, यात्रा गर्न, मत दिन, व्यवसाय गर्न, किनमेल गर्न, खेल्न, रमाउन आदिमा आफूलाई अस्वाभाविक पाउँदै छन् । के आफ्नै सिर्जना र आविष्कार धेरैका लागि अभिशाप बन्नुहुन्छ ? यसखाले चुनौतीका लागि अहिलेदेखि नै सर्वसाधारण सचेत र सशक्तीकृत हुनुको विकल्प छैन । यसैमा लेखक चिन्तित छन् र चेतना दिइरहेका छन् ।
चुनौतीको अर्को पक्ष मानव आशामाथि छ । मानवीय आकांक्षा साथ तृष्णा, प्रत्यासा, खुल्दुली र भग्नासाहरू ओइरिएका छन् । प्रयत्नभन्दा प्रत्यासा र इच्छाभन्दा इश्र्यामा मानिस जल्दैछ । युद्ध, आतंक, आक्रमणका स्वरुप र दृश्य बदलिएका छन् । अर्को चुनौती सत्यमाथिको प्रश्न (आफू जे छ, त्योभन्दा कम आकलन गर्ने मनोविज्ञान), समुत्थानवादी शिक्षाको चुनौती (जसलाई सम्बोधन गरेर जीवनलाई कथा र भ्रममा होइन, अर्थमा पुर्याउन सकिन्छ) लाई जोडदार रुपमा उठाएको छ ।
सबैभन्दा ठूलो चुनौती मानिस महामानव (सुपरह्युमन) बन्न लागेकोमा देखाइएको छ, जुन हरारीको सबैभन्दा ठूलो व्यावहारिक चिन्तन हो । के मानिस सुपरह्युमन बन्नुहुन्छ ? इन्फोटेक, बायोटेक र डाटाको समायोजनमा व्यक्ति अरुको आनीबानी, सोच, शैली, मनका भाव, संवेग, आवेग बुझ्न सक्ने सामथ्र्यमा पुग्दैछ । प्रविधिको प्रयोग (दुरुपयोग ?) खराब शासक/अमानवीय व्यक्तिले गर्न पुगेमा मानवीय रहस्यको अलिकति पनि अंश बाँकी रहने छैन र यस अवस्थामा मानव गैरमानव बन्नेछ, समाज संवेगहीन औपचारिकतामा परिवर्तित हुनेछ । मानिसको भौतिक क्षमता प्रगतिले बुझोस्, भावनात्मक क्षमता अरुले बुझेपछि मानव जीवनमा के नै बाँकी रहला ? त्यस अवस्थामा उ महामानव होइन, अमानव पो बन्ने हो कि ?
हरारीको विश्लेषण भन्छ, मानव विकास यहाँसम्म आइपुग्न हजारौं वर्ष लाग्यो । यो विकासक्रम हो, आकस्मिक घटनाको परिणाम होइन । यसलाई बचाएर मानव जीवनलाई झनै वैभवशाली बनाउन हरारीले एक्काइस सन्देश दिएका हुन् । उनले भविष्य यस्तो हुन्छ भन्ने भविष्यवाणी गरेका होइनन्, तथ्य र प्रवृत्तिको वस्तुगत विश्लेषणबाट भविष्यको कल्पना मात्र गरेका छन्, जसबाट सम्भावित दुर्योगबाट मानिसलाई बचाउन सकियोस् । यो लेखकीय धर्म हो । उनमा आग्रह छैन, चिन्तन छ, श्वेरकल्पना छैन, वस्तुतथ्य छ । मलाई लाग्छ युभल नोह हरारीले सबै लेखक र चिन्तकलाई ठूलो व्यावहारिक चुनौती दिएका छन्, लेखक कस्तो हुनुपर्छ भनेर । अझै ठूलो चुनौती इतिहासकारलाई दिएका छन्, जसले आजसम्म घटना मात्र जानी–नजानी पढे/पढाए, लेखेर बसे, जुन इतिहासकारको धर्म थिएन । त्योभन्दा पनि ठूलो चुनौती राज्य सञ्चालकलाई दिएका छन्, जो दृश्य नदेखी दृश्य बनाइरहेका छन्, गतावधिक शैलीमा शासन गरिरहेका छन्, शासन गर्ने शक्ति र विश्वास गुमाएका छन् । तर पनि शासन गरिरहेका छन्, अहिलेका पुस्ताका सबै राजनीतिज्ञ साँच्चै अर्थमा अस्वाभाविक छन् । त्यसैले हरारी यस युगका दृष्टिबोधी सच्चा लेखक हुन्, जसले कसैलाई छाडेनन्, सबैलाई सचेतना र शिक्षा दिए, चिन्ता मात्र जगाएनन् र चिन्तन पनि दिए ।
सानीमा भेट्न चितवन गएको थियो गोपाल चार दिन हिँडेर । राप्ती किनार नजिकको सानो गाउँमा बस्दै आएकी थिइन् उनी, जो पहाडमा खान लाउन नपुगेपछि केही वर्ष अघि पुगेकी हुन् त्यतातिर । त्यतिबेला अहिलेजस्तो यातायातको साधन...
विसं २०७९ को मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको ‘ऐँठन’ उपन्यासका लेखक विवेक ओझालाई गृहनगर टीकापुरमा विभिन्न संघसंस्थाले सम्मान गरेका छन् । ओझालाई नेपाल रेडक्रस सोसाइटी टीकापुर उपशाखा, उद्योग वाणिज्य सङ्घ, ...
गोपाललाई सानैदेखि धूमपानको लत बसेको थियो, शायद संगतको प्रभाव भनेको यही हुनुपर्छ । घरमा बाबुदाजुहरू हुक्का तान्थे । त्यति बेलाको चलन के भने सबैभन्दा सानोले तमाखु भर्नुपर्ने । त्यतिसम्म त ठीकै थियो, सल्काएर समे...
गुणराज ढकाल सामाजिक सञ्जालमा अभ्यस्त हुन थालेपछि अध्ययन गर्ने बानी निकै घटेको छ । सामाजिक सञ्जालमा आउने टिप्पणीबाटै हामीले आफ्नो दृष्टिकोण बनाउने गर्दछौं । विषयको गहिराइसम्म पुगेर अध्ययन तथा विश्लेषण गर...
वरिष्ठ मुटु रोग विशेषज्ञ डा. ओम मूर्ति ‘अनिल’द्वारा लिखित पुस्तक ‘जीवन्त सम्बन्ध’ लोकार्पण गरिएको छ। शुक्रबार राजधानीको बसुन्धरामा एक कार्यक्रमकाबीच लेखक डा. ओम मूर्तिकी आमा राजकुमा...
गोपी मैनाली कविहरूले केका लागि कविता लेख्छन् भन्नेमा मत्यैक्यता पाइँदैन । कोही आनन्दका लागि भन्छन्, त कोही उपयोगिताका लागि । अझ कोही त अभिव्यञ्जनाको अर्को उद्देश्य नै हुँदैन भन्ने गर्छन् । ...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...