शारीरिक अपांगताका बाबजुद पनि काम गर्न सकिन्छ भन्ने कुराका उदाहरण हुन्, सुर्खेतका ३० वर्षीय किरण सापकोटा ।

कर्णालीमा नै पहिलोपटक जेब्राक्रस निर्माण गर्नेदेखि विभिन्न सामाजिक सुधारका अभियानमा सक्रिय किरणले पोलियोका कारण एक वर्षको उमेरमै आफ्नो खुट्टा गुमाएका थिए । पोलियोका कारण एउटा खुट्टा गुमेपनि उनी समाज सुधारका काममा अगाडि छन् ।

उनी एक वर्षको हुँदा खुट्टा सुक्न थाल्यो । आमाबुवाले उपचारका लागि भारतको लखनउ पुर्‍याए । चिकित्सकहरूले उनलाई पोलियो रोग लागेको बताए । बच्चैमा पोलियो थोपा त खाएका थिए, तर त्यसले काम गरेन छ ।

त्यहाँ उपचार सम्भव नभएपछि नयाँ दिल्लीको एपोलो अस्पताल लगियो तर त्यहाँ डाक्टरले पन्ध्र दिन ढिला भएको भन्दै उपचार गर्न नसक्ने जवाफ दिए । १५ दिन अगाडि पुगेको भए शायद उनी आज सपांग हुने थिए । 

अपांगता भएपनि उनले पढाइलाई ध्यान दिए । मास्टर्समा थेसिसको तयारी गरिरहेका किरण सकारात्मक सोचबाट ओतप्रोत छन् ।

उनी २०५४ सालमा बाल क्लबको अध्यक्ष बने । शारीरिक अपांगता भएता पनि भैली खेल्ने, जिल्लास्तरीय खेलकुद प्रतियोगिताहरू आयोजना गर्ने, फूटबल खेलहरू खेलाउने काम गर्थे । उनीसँग पुरस्कार वितरण गर्ने रकम अभाव हुन्थ्यो । घरबाट उनका बुवाआमाले नै पुरस्कार किनेर दिन्थे अनि उनले वितरण गर्ने गर्थे । घरपरिवारबाट उनले निरन्तर सहयोग पाइरहे । 

‘सानोमा सबै साथीहरू हिँड्थे, आमाले मलाई बोक्नुहुन्थ्यो, मलाई रमाइलो लाग्थ्यो, अरू सबै हिँडने, मलाई हिँड्नै नपर्ने, कस्तो जाति ! त्यति बेलासम्म मलाई आफू हिँड्न सक्दिनँ भन्ने नै थाहा थिएन ।’

त्यसपछि उनका लागि काठको तीनपांग्रे गाडी किनियो । चार कक्षामा पढ्दा मात्र उनले म हिँड्न नसक्ने रहेछु भन्ने कुराको महसूस गरे ।

‘त्यतिबेला म लतारिन्थें । निजी विद्यालयमा अध्ययन गर्ने एक साथी (जो बोर्डिङ तत्कालीन माओवादीले बन्द गराएपछि त्यहाँ अध्ययन गर्न आए) म लतारिएको देखेर घोडा आयो भन्दै म माथि चढ्न खोज्यो । मलाई कमजोर ठानेर भोलिपल्ट पनि त्यही प्रयास गर्‍यो । उसलाई मज्जाले समाएर म आफैं घोडा चढ्न सफल भएँ,’ किरणले स्कूले जीवनको याद हामीसँग बाँडे ।

‘अपांगता भएका विद्यार्थीलाई सरकारी विद्यालयमा कानू आयो, लंगडो आयो भनेर भन्दिन्छन् । मैले मेरो साथीहरूसँग भन्थें– मेरो अपांगतालाई मजाक नबनाऊ, मैले यसलाई उपहारको रूपमा लिएको छु ।’

रेडक्रस भैरव माविमा उनी जुनियर अध्यक्ष भए । हाजिरीजवाफ खेल्थे । कविता पनि लेख्ने गर्थे । उनी कक्षा एकदेखि दशसम्म पढ्दा एकपटकबाहेक सधैं प्रथम नै भए । सरकारी विद्यालयमा अध्ययन गरे । प्लस टु पढ्ने बेलामा अंग्रेजी माध्यममा पढे । ‘डाक्टर बन्ने मेरो लक्ष्य थियो तर विभिन्न कारणले अध्ययन गर्न सकिएन । कक्षा एघार र बाह्रमा नेपालीमा नै प्रश्न आएको भए शायद मेरो सपना पूरा हुन्थ्यो होला ।’

२०७१ सालमा पोखरामा अध्ययन गरिरहेको समयमा उनले फेवाताल बचाऔं भन्ने अभियान चलाए । उनले हरेकका घरमा पम्पलेट पनि वितरण गरे । सुर्खेतमा २०७२ सालतिर एउटा ढलेको रुखमा दुई रुख रोप्थे । कुइनेपानी, कटकुवामा उनले ६७ वटा रुख रोपे । 

२०७४ सालमा उनले आफ्नै लगानीमा सडक सुरक्षा अभियान चलाए । २०६४ सालमा उनी पुतलीसडक चोकमा हिँडिरहेका थिए । बाटो क्रस गर्ने क्रममा एक आमाले आफ्नो बच्चालाई हातले तानिन् र उनलाई देखाउँदै भनिन्– त्यस्तै हुने रहर छ कि क्या हो ? उनको मन चसक्क भयो । 

‘म कुनै दुर्घटनामा परेर अपांग भएको थिइनँ । मैले उनको अगाडि गएर भनें, म यही कुराले अपांग भएको हो ? उनले माफी मागिन् । त्यसपछि मलाई जेब्राक्रसिङ बनाउन रहर लाग्यो ।’

२०७३ सालमा उनकी आमा बित्नुभयो । आमा बितेको छ महिनापछि उनले आफ्नो खातामा आमाले पैसा राखिदिएको थाहा पाए । 

आमाको सानो खाद्यान्न पसल पनि थियो । उहाँले उनको नाममा जनहितकारी सहकारी संस्थामा ९ लाख ४० हजार जम्मा गरिदिनुभएको रहेछ ।

‘कर्णाली प्रदेशमा नै जेब्राक्रसिङ थिएन । त्यो पैसाबाट मैले जेब्राक्रसिङ निर्माण गरें । वीरेन्द्रचोक, भ्याली भ्यू होटल अगाडि, भैरव स्थानअगाडि जेब्राक्रसिङ राखें । केटाकेटीलाई जेब्राक्रसिङ कसरी पार गर्ने भन्ने कुरा सिकाएँ ।’

रेडक्रस भैरवस्थान उपशाखाका उनी निर्वाचित सदस्य पनि हुन् । एक विद्यालयमा रंगरोगन गर्न जाँदा एक बच्चाको एक खुट्टा काटिएको रहेछ । तातोले खुट्टा खाइदिएछ । त्यो बच्चालाई बोर्डिङमा राख्नुपर्छ भनेर भने ।

‘एसओएस जस्तो विद्यालयमा कुरा गर्न गएँ, तर आमा र बुवाको मृत्यु दर्ता मागियो । उनका पिता भने बितेका रहेछन्, तर दुवैको उपलब्ध हुने कुरा भएन । त्यसपछि म बोर्डिङमा कुरा गर्न गएँ,’ उनले भने ।

त्यसपछि अपांगता भएकालाई उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि संघीय सरकारले ३० हजार छात्रवृत्ति दियो । त्यो छात्रवृत्ति उनले हात पनि नचल्ने दोमन फौजा भन्ने बालकलाई सहयोग गरे । उनका बुवाआमा पहिले नै हराएका रहेछन् । अहिले पनि उनले ती बालकलाई पढाइरहेका छन् ।

विद्यालयमा बगैंचा

४० वर्षअघि स्थापना भएको सरस्वती प्राविको प्रांगण मरभूमिजस्तै थियो । त्यहाँ उनले वृक्षारोपण अभियान चलाए ।

‘पहिले खाल्डा खन्छु, मल हाल्छु, धुपी रुद्राक्ष, निम, अमला, जस्ता बिरुवा रोप्छु,’ आफ्नो अभियानबारे उनले भने, ‘विद्यालयमा गार्डेन नै बनाउनुपर्छ जस्तो लाग्छ ।’

उनले यो अभियान २०७४ सालमा शुरू गरेका हुन् । अहिलेसम्म किरणले २५ वटा विद्यालयमा बगैँचा बनाइसकेका छन् ।

सरकारी विद्यालयका केही शिक्षकले कुनै प्रोजेक्टबाट आएको हो कि भन्ने हल्ला चलाए । ‘विद्यालयमा बुटा लैजाने, जाली किनेर हाल्ने गर्थें, पहिले बाँस लगाउँथे । माइ स्कूल ग्रीन एण्ड क्लिन अभियान नै चलाएँ । व्यक्तिगत रूपमा नै मैले लगानी गरेको हुँ । विद्यालयमा बिरुवा रोप्दा विभिन्न समस्या झेलेको छु ।’

विद्यालयमा चौकीदार नहुँदा बिरुवाहरू रातिमा चोरिन थाले । बिरुवा भन्दा झार ठूलो भए, कसैले संरक्षण गरेनन् । 

‘४३ वटा जाली किनेको थिएँ । प्रतिविद्यालय आठवटा जाली हालें । जाली चोरी हुन्छ । धुपीको विरुवा चोरी हुन्छ । महंगो फूलहरू चोरिहाल्छन्, तयार भइसकेका बगैंचामा चोरी हुन्छ, कसले चोर्छ थाहा हुँदैन,’ उनले दुःखी हुँदै भने । उनलाई कहिलेकाहीँ लाग्छ, यो समाजमा सकारात्मकता कहिले आउला ?

उनी टाढाका विद्यालयमा पनि गए । अभियानका क्रममा उनले धेरै दुःख पाएका छन् । त्यसबारे लोकान्तरसँग उनले विस्तारमा कुरा गरे । 

भोगेका पीडा र भावी योजना उनकै शब्दमा..

‘ट्रेकिङ लट्ठीले हिडथें । मिडियामा आउन डर लाग्छ । म बेरोजगार छु । बिरुवा संरक्षण गर्न चुनौती छ । सबैले अपनत्व लिइदिएको भए हुन्थ्यो । देखाउनका लागि गरेको भन्छन् कि भन्ने डर लाग्छ । दशैंको छैठौं दिनसम्म पनि म विद्यालयमा नै जाने गरेको थिएँ ।

आफ्नै लगानीमा बनाइएको बगैंचामाथि बालुवा थुपारिदिन्छन् । कतै ब्याडमिन्टन खेल मैदान बनाए । बगैंचालाई मैदान बनाइदिन्छन् । आजको विद्यार्थीलाई वृक्षारोपण गर्न सिकाएर पर्यावरण बचाउन सकिएको भए राम्रो हुन्थ्यो । रुखलाई माया गर्न सिकाउन खोजेको हो मैले ।

ग्रीन क्लब अफ सरस्वती मावि जस्ता क्लब गठन गर्ने सोच बनाएको छु । जाजरकोटको छेडागाडका तीन विद्यालयमा, सुर्खेतकै कल्याणकाँधमा रहेको विद्यालयमा पनि बगैंचा निर्माण भएको छ । कहिलेकाँही मलाई फाउन्डेसन दर्ता गरौं कि जस्तो लाग्छ । यसले ट्रयाक बिगार्छ कि भन्ने पनि लाग्छ ।  साढे दुई लाखभन्दा बढी खर्च बगैंचा निर्माणमा भइसकेको छ । एक विद्यालयमा ३५ हजारभन्दा बढी लाग्छ ।

टाढा जाँदा गाडी भाडा लाग्छ । आफ्नै हो भनेर लागिरहेको छु । संरक्षण गर्न डर लागेको छ । सरकारी विद्यालयको चेतनास्तर अत्यन्त कमजोर छ । बिरुवा मरे मलाई खबर गर्नु भन्छु । सरकारले दिएन भन्छन्, आफैँले गर्दैनन् । ३२ हजार तलब खान्छन्, तर एउटा बिरुवाको पनि  हेरचाह गर्दैनन् ।

वीरेन्द्रनगरको वीरेन्द्रचोकलाई ब्यानररहित बनाउनुपर्छ भन्ने अभियान पनि चलाएको छु । कसैले दीप बाल्यो भने सबै टुक्रा उठाउने काम गर्छु । नेपालगञ्जमा पनि यस्तै अभियान शुरू गरेको थिएँ । ब्यानरहरूको पनि व्यवस्थापन गर्छु । दुर्घटनाको कारण ब्यानर र दीप नबनोस् भन्ने मेरो ध्येय हो ।

लियो क्लबको रिजन चेयर पर्सन थिएँ । आमा बितेको समयमा पनि भैली खेलेको हो । सबैले गाली गरे । भैली खेलेको पैसाले काम गर्नु थियो । गोठीकाँडा लगायतका पाँच विद्यालयमा विद्यार्थीको रक्त समूह छुट्ट्याइयो त्यो पैसाले । 

प्लास्टिकरहित कुइनेपानी बनाउने अभियानमा पनि संलग्न छु । अपांगता क्षेत्रमा पनि काम गर्न पाए हुन्थ्यो जस्तो लाग्छ । अहिले केही विद्यार्थीलाई अध्यापन समेत गराइरहेको छु । महासंघमा भएको भए अपांगता भएकाहरूका लागि केही गर्न सकिन्थ्यो जस्तो लाग्छ ।

हिमाली पुस्तकालय २०२४ सालमा स्थापना भएको हो । भैरवस्थानमा छ । म त्यसको उपाध्यक्ष हुँ । पुस्तकालयमा अध्ययन संस्कृतिको बढावा कसरी गर्न सकिन्छ भनेर लागिरहेको छु । अपांगता भएकाहरू पनि यो समाजका नागरिक हुन्, उनीहरू पनि अवसर पाएको खण्डमा जुनसुकै काम गभर्न पछि पर्दैनन् भनेर देखाउन लागिपरेको छु ।’

उनी स्कूटर चलाउँछन् । साइकल समेत चलाएका हुन् । शारीरिक असक्तताका बाबजुद पनि उनले सुरक्षित ढंगले यात्रा गरिरहेका छन् । कुनै अप्रिय क्षणको सामना गर्नुपरेको छैन ।