बुटवलका केही सामुदायिक स्कूल पढाइ, साधनस्रोत र विद्यार्थी संख्यामा अब्बल रूपमा दरिएका छन् तर एउटा इतिहास बोकेको फरक विद्यालय विद्यार्थी र स्रोतसाधनको अभावले छट्पटिएको छ ।

बुटवल उपमहानगरपालिकाको काखैमा रहेको ज्ञानोदय रात्रि मावि विद्यार्थी अभावले अस्तित्व जोगाउन संघर्षरत छ । नेपालमा ३ वटा मात्र रात्रि विद्यालय छन् ।

विराटनगरमा महेन्द्र मावि, काठमाडौंमा नन्दी मावि र बुटवलमा ज्ञानोदय मावि रातिमा अध्ययन हुने सरकारी शैक्षिक संस्था हुन् ।

पढाउने समयबाहेक ज्ञानोदय ‘नाइट’ स्कूलको अरू विशेषता भेटिन्नन् । अन्य विद्यालयभन्दा फरक केही छ भने यहाँ पढ्न आउने विद्यार्थी नै हुन् । यहाँ अरू विद्यालयका विद्यार्थी घर पुग्दा यहाँका विद्यार्थी स्कूल आइपुग्छन् । ६० वर्षअघि बुटवलका शिक्षा प्रेमीहरूको पहलमा अधुरो शिक्षा पूरा गर्ने उद्देश्यले स्थापित विद्यालय आफैं अधुरो रहने त होइन भन्ने आशंकाबाट गुज्रिएको छ ।

स्थानीय तहको कम चासो र पर्याप्त प्रचार हुन नसक्दा टुकी बालेर पढाइ शुरू गरेको विद्यालय ‘जबरजस्ती’ चलेको छ । रात्रिकालीन पढाइ हुने विद्यालयमा अहिले विद्यार्थी संख्या अति न्यून छ । ५ देखि १० कक्षासम्म पढाइ हुने स्कूलमा १०० भन्दा पनि कम विद्यार्थी छन् । तीमध्ये नियमित विद्यालय आउने अझै कम छन् ।

जहाँ एकातिर ‘ज्ञानोदय रात्रि माध्यमिक विद्यालय र अर्कोतिर ‘ज्ञानोदय मावि विद्यालय’ लेखिएको छ । ज्ञानोदय दिवा र रात्रि मावि नाम रहेको विद्यालयमा दिवा र रात्रि हेर्ने व्यवस्थापन समिति, प्रधानाध्यापक, शिक्षक, कर्मचारी र प्रशासन फरक–फरक छ । विद्यालय विक्रम संवत् २०२१ सालमा स्थापना भएको हो ।

विद्यालयमा अहिले विद्यार्थी संख्या कम हुँदै गएको विद्यालयका प्रधानाध्यापक गुरू पौडेलले बताए । साँझ ४ बजेदेखि साढे ८ बजेसम्म सञ्चालन हुने विद्यालयमा १२ जना शिक्षक कार्यरत छन् । पढेर बीचमै कक्षा छाडेका, अर्काको घरमा काम गर्ने कामदार, हाटबजारमा तरकारी बिक्री गर्ने, दिउँसो विभिन्न उद्योगमा काम गर्ने श्रमिकहरू नै विद्यालयका विद्यार्थी हुन् ।

‘दिनभर श्रम गरेर पढ्नेहरू धेरै हुनुहुन्छ । घरायसी काम गर्ने कामदार पनि भएकाले कतिपयले घरमा पाहुना आउँदा समेत विद्यालयमा पठाउनुहुन्न । त्यसैले विद्यार्थीहरू विद्यालयमा नियमित हुँदैनन्,’ विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष मनुदिम मियाँले भने ।

६, ७ र ८ कक्षामा कम्प्युटर विषय अध्ययन गराउँदै आएको विद्यालयले ९ र १० कक्षामा ऐच्छिक अन्तर्गत शिक्षा विषय पढाउँदै आएको छ तर अहिले विद्यालयमा कम्प्युटर शिक्षक नहुँदा अध्ययन नै प्रभावित भएको छ । पौडेलका अनुसार अहिले विद्यालयमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरू ३५ वर्ष माथिसम्मका छन् । त्यहीँ विद्यालयमा छोराछोरी दिउँसो र बुवाआमा रातिमा पनि पढ्ने गरेका छन् ।

‘कुनै समयमा त नाति, नातिना हुर्काएकाहरू पनि पढ्न आउनुभयो । कतिपय ८–१० वर्ष पढ्न छुटेका विद्यार्थीहरू हुनुहुन्छ,’ अध्यक्ष मियाँले भने, ‘रातिमा पढाइ हुने हुँदा टाढाका विद्यार्थीलाई पालिकाले गाडीको व्यवस्था गरिदिने हो भने विद्यार्थी संख्या बढ्ने थियो । यसको संरक्षण र विकास गर्नु सबैको दायित्व हो ।’

रातिको समयमा कक्षा सकिएपछि विद्यार्थी घर पुग्न गाडी नहुँदा समस्या छ ।

‘यहाँ पढ्ने अरूको घरमा बसेर काम गर्ने अधिकांश विद्यार्थीहरू छन् । घरमा पाहुना आउँदा विद्यार्थी आउँदैनन् । विद्यालयमा आइहाले कतिपयले घरमा पाहुना आए भनेर बोलाएपछि विद्यार्थीहरू जाने गर्छन्,’उनले भने, ‘विद्यार्थीहरूलाई कक्षामा नियमित गराउन पनि हामीलाई चुनौती छ ।’

भवन एउटै प्रयोग हुन्छ, सीप, इलमयुक्त शिक्षा दिलाउन सके धेरैको रोजाइमा पर्न सक्ने विद्यालयको भनाइ छ । 

कसरी स्थापना भयो विद्यालय ?

घ्यूसँग नून साट्ने शहरको परिचय बनाएको त्यो बेलाको बुटवलमा दैनिक मजदुरी गर्नुपर्नेहरू दिउँसोको समयमा पढ्न समय पाउँदैनथे । दिनमा काम गर्नुपर्ने बाध्यता भएकाको पढ्ने इच्छा हुँदाहुँदै पनि पढ्न नपाएपछि बुटवलमा एउटा रात्रिकालीन विद्यालयको सोच आयो । दिउँसो पढाइ छुट्नेहरूलाई राति पनि पढाउन सकिने नयाँ सोचसहित बुटवलमा ज्ञानोदय रात्रि मावि विक्रम संवत् २०२१ सालमा स्थापना भएको हो । त्यो बेला मुलुकमा पञ्चायतको शासन थियो । यहाँ विभिन्न जनवर्गीय संगठनहरू क्रियाशील थिए ।

केही न केही काम जनवर्गीय संगठनले गर्नुपथ्र्यो । बुटवलमा क्रियाशील नेपाल युवक संगठनको प्रयासमा बुटवलका चन्द्रध्वज श्रेष्ठ, दुर्गालाल बजीमय, सुरेन्द्रमणि श्रेष्ठ लगायतले रात्रिमा पनि विद्यालय चलाउनुपर्छ भन्ने नयाँ सोच निकालेर विद्यालय शुरू गरेका थिए ।

पञ्चायती शासनका बेला स्थापना भएको विद्यालयको नाम शुरूमा ‘ज्ञानोदय प्रौढ विद्यालय’ थियो । स्थापनाकालमै ६ देखि १० कक्षासम्म अध्यापन हुन थालेको हो तर राति अध्यापन गराउन कम चुनौती भने थिएन । पञ्चायतकालको समयमा विद्यार्थीहरू कम हुन्थे । शिक्षकहरू पनि आंशिक रूपमा अध्यापन गराउँथे । दिउँसो उद्योग कलकारखानामा काम गर्ने र साँझ मात्र विद्यालयमा विद्यार्थीहरू पढ्न आउँथे ।

‘विद्यार्थीहरू पनि कम हुन्थे । उद्योग, पसलमा काम गर्ने विद्यार्थीहरूलाई ‘ग्रेड’ अनुसार छुट्याएर अध्यापन गराइन्थ्यो,’ विद्यालयका पूर्व अध्यक्ष तथा राप्रपा नेता पुनाराम पोखरेलले भने, ‘अभावका बीचमा शुरू भएको विद्यालयमा शुरूमा टुकी र लालटिन बालेर समेत पढाइयो ।’ पछि मात्र विद्यालयमा बुटवल नगर पञ्चायत, उद्योग वाणिज्य संघ, जिल्ला पञ्चायत विभिन्न संघ/संस्थाको पहलमा आर्थिक अनुदान दिन थालेपछि विद्यालय बिस्तारै तग्रिँदै गएको हो ।

२०२९ सालमा खारेज, २०३८ सालमा ब्युँताइयो

२०२१ देखि ७ वर्षसम्म विद्यालय राम्ररी चलिरहेको थियो । राति विद्यालयमा पढ्ने विद्यार्थीहरू क्रमशः बढिरहेको अवस्थामा विक्रम संवत् २०२८ सालमा देशमा नयाँ राष्ट्रिय शिक्षा पद्धति योजना लागू गर्ने घोषणा सरकारले गर्‍यो । पहिलोपटक कास्की र चितवनमा लागू भएको योजना दोस्रो चरणमा २०२९ सालमा रूपन्देही जिल्लामा समेत लागू भयो । विद्यालयले दरबन्दी पाउन त टाढाको कुरा, कोटामै नपरेपछि तत्कालीन जिल्ला शिक्षा कार्यालयले परिपत्र जारी गर्दै ज्ञानोदय रात्रि मावि बन्द गर्न परिपत्र गरेपछि विद्यालय खारेज भयो ।

विद्यालयको भवनमा २०३० सालमा पाल्पाको तानसेनमा रहेको शिक्षाशास्त्र इन्स्टिच्यूट (हालको बुटवल बहुमुखी क्याम्पस) सरेर आयो । २०३७ सालमा पुनः विद्यालयलाई व्युँताउने निर्णय भयो तर चलाउने कसरी ? त्यो बेला पनि नगर पञ्चायत र उद्योग वाणिज्य संघले आर्थिक अनुदान दिने उद्घोष गरे ।

बन्द विद्यालय चलाउन कम चुनौती थिएन । संघसंस्थामा विद्यार्थीहरूलाई रात्रिकालमा पढ्न चाहनेहरू माग गरियो ।

तिनाउको बाढीले धन्न नबगाएको !

तत्कालीन बुटवल नगर पञ्चायतका प्रधानपञ्च बृजमान श्रेष्ठको सक्रियतामा विद्यालय व्युँताइयो । १५२ जना पुरुष र ४ जना महिला विद्यार्थी भर्ना हुने भए तर तयारी चल्दाचल्दै २०३८ असोज १३ गते बुटवलमा भीषण बाढी आयो । विद्यालयको भौतिक सम्पति नष्ट भयो । कागजपत्र सबै नष्ट भए तर त्यसबेला श्रेष्ठकै अगुवाइमा फेरि संरचना निर्माण गर्न थालियो ।

२०३८ पुस पहिलो हप्तादेखि रात्रि माविमा पढाइ सञ्चालन भयो । ‘विद्यालयमा बाढी पसेपछि २०२८ सालसम्मका रेकर्डहरू विद्यालयमा भेटिँदैनन्,’ प्रधानाध्यापक पौडेल भन्छन्, ‘अभाव र समस्याबीच चल्दै आएको विद्यालय बिस्तारै अब तंग्रिने क्रममा छ तर विद्यार्थीको खडेरी छ ।’

विद्यालय ब्युँताइएपछि चन्दाबाटै केही वर्ष चलेको विद्यालयका पूर्व शिक्षकहरू बताउँछन् । त्यसपछि २०४१ सालमा सम्बन्धन पाएपछि भने सरकारी सेवासुविधा विद्यालयमा आएको थियो । सम्बन्धन पाएपछि ६ देखि १० कक्षासम्म विद्यालयमा अध्यापन हुन थालेको हो ।

‘विद्यालयको उत्थानमा काम गर्छाैं’

बुटवल उपमहानगरपालिकाको शिक्षा तथा जनस्वास्थ्य महाशाखा प्रमुख मित्रमणि खनालले विद्यालयको विकासमा पालिकाले निरन्तर काम र सहयोग गर्दै आएको बताए । ‘पालिकाले ज्ञानोदयको भौतिक विकासदेखि सबै क्षेत्रमा सहयोग गर्दै आइरहेको छ,’ उनले भने, ‘विद्यालयमा प्राविधिक विषय ल्याउन सकेमा विद्यार्थीको आकर्षण हुन सक्नेबारे पनि हाम्रो सोचाइ छ ।’