मैले राजनीति अलिअलि थाहा पाउन थाल्दा २०३३/३४ सालतिर पञ्चायतविरुद्ध विद्यार्थी आन्दोलन चलमलाउन थालेको थियो । हामी साना केटाकेटी हरियो घाँसले सेता भित्तामा पञ्चायती व्यवस्थाबिरुद्ध नारा लेखेर रमाउँथ्यौं । बिस्तारै हामी पनि बढ्दै गयौं । २०३६, २०४६ हुँदै २०६३ सालसम्मका आन्दोलन र परिवर्तनको कतै सहभागी तथा कतै दर्शक हुँदै अनुभव गर्दै आयौ । 

योबीच नामहरू धेरै फेरिए, भूमिकामा विभिन्न नामका पात्रहरू देखिँदै गए । तर काम गर्ने तौरतरिकामा तात्विक भिन्नता आउन सकेन । रुपान्तरणको सपना बोकेर बाल्यकालदेखि हिँड्न थालिएको ३ दशकभन्दा बढी बितिसकेको छ । तर हाम्रा सपनाका यात्रा अधुरै छन् । मुख्य कारण एउटै छ – हामी नाम फेर्न माहिर भयौं, काम फेर्न कोही तयार भएनौं ।

मैले परिवर्तनको सपना देख्न थाल्दा म स्वयं पूर्णतः किसान परिवारको प्रतिनिधित्व गर्थे र स्कूलपछिको साँझबिहान विभिन्न कृषि कर्मसँग जोडिएको थिए । त्यो बेला नेपाल खाद्यान्न उत्पादनमा आत्मनिर्भर मात्र होइन, निर्यातक थियो । पूर्वी नेपालमा जुटखेती मुख्य नगदे बालीको रुपमा थियो । सायद किसान आजभन्दा बढी खुसी थिए । हाम्रोतिर कामको खोजीमा हजारौं भारतीय आउने गर्थे । तिनीहरूको जीविकोपार्जनको पनि एक महत्त्वपूर्ण स्रोत थियो नेपालको कृषि । 

आज मेरो त्यो बेलाको अवस्था मेरो छोराछोरीले पनि पार गरिसकेका छन् । म बिस्तारै बुढ्यौलीतिर लम्कँदै छु । त्यो बेला निकै आशावादी र उत्साहित रहेको मेरो बाल्यकाल र युवावस्थालाई आजका युवासँग दाजेर हेर्दा उनीहरूमा असन्तुष्टि, निराशा र सरकारप्रति चरम आक्रोश निरन्तर बढिरहेको देख्छु । अरु जेसुकै भनेपनि त्यसको मुख्य कारण हामीले काम गर्न नसक्नु नै हो । सायद हामीले (सरकार, कर्मचारी र अरु सबै विकासको नाममा संलग्न भएकाहरू) राम्रो काम गरेको भए, उपलब्धी हासिल हुन्थे होला, केही सपना पूरा हुने थिए होला र आजको युवाले बाँकी सपना पूरा गर्ने सपना सजाउँथ्यो होला । उनीहरू उर्जाशील, आशावादी र सिर्जनशील हुन्थे होला । उनीहरूमा आक्रोश होइन, उल्लास हुन्थ्यो होला । 

समयक्रमसँगै मैले ठूलो संसार नजिकबाट नियाल्न पाए । संसारकै उत्कृष्ट विश्वविद्यालयमा पढ्न पाए । संसारभरी कृषि विकास हाँक्ने मानिसलाई नजिकबाट नियाल्न र संगत गर्न पाए । त्यसले ममा पनि त्यस्तै सपना देख्ने बानी बसाइदियो । त्यो सबबाट मैले सिकेको कुरा भनेको ‘रुपान्तरण नामबाट होइन, कामबाट आउने रहेछ’ । हामीले बदल्ने भनेको नाम होइन, काम गर्ने तौरतरिका रहेछ । अनि उद्देश्य प्राप्तिको दृढ अठोट रहेछ । त्यसको विपरीत हामी सधैं ‘लम्बेतान कार्यविधिको माखेसाङ्गलोमा’ अल्झिरह्यौं ।

हाम्रा उद्देश्य गौण भए र कागजी प्रक्रिया मुख्य हुँदै आयो । हामीलाई कार्यक्रमको परिणामको कुनै मतलब भएन । तर कागजी प्रक्रियाको वरिपरि हामी घुमिरह्यौं । भ्रष्टाचार कम गर्ने नाममा हामी लम्बेतान कागजी प्रक्रिया र कार्यविधि बनाउन लाग्यौ र त्यही कागजी प्रक्रियाको तानाबाना मिलायर भ्रष्टाचार झन्झन् मौलाउँदै गयो । फेरि पनि हामी चेतेका छैनौ वा त्यसैमा अभ्यस्त भएर हो त्यसैमा रमाइरहेका छौ र अर्को नयाँ नाम फेरेर फेरि पुरानै रक्सी बेचिरहेका छौं । आँखिर कहिलेसम्म ?

यदि कामभन्दा नाम महत्त्वपूर्ण हुन्थ्यो भने हाम्रो नजिकैको बिहारदेखि भुटान, भियतनाम, कम्बोडिया, मलेसिया, रुवान्डा, इथियोपिया, चीन, भारत र अरु धेरै धेरै देशले आज तीब्र विकास गरिरहेका हुने थिएनन् । उनीहरूका नाम पनि भिन्दाभिन्दै छन् । राजनैतिक व्यवस्था पनि भिन्दाभिन्दै छन् । तर काम एउटै छ, त्यो हो विकास र सकारात्मक रुपान्तरण । तर हामी सबैतिर नाममा अल्झिएका छौ । नामकै लागि लडाइ लडिरहेका छौं । ‘रोटी र बिरालाको कथा’जस्तै र छट्टु बाँदरले रोटी खाइरहेको छ । हामी आफैंमा आक्रोश, निराशा र असन्तुष्टि पालेर समय काटिरहेका छौं ।

म कृषिको मान्छे । मैले जानेको भनेको धान, मकै, तरकारी जेसुकै होस् राम्रो फलाउने हो भने बदल्ने भनेको हाम्रो काम नै हो । सिकाउने प्राविधिकको काम, खेती गर्ने किसानको काम, कृषि सामग्रीको आपूर्ति गर्ने आपूर्तिकर्ताको काम, उत्पादन खरिद गर्ने व्यापारीको काम र उत्पादन प्रशोधन गर्ने उद्योगीको काम । यी सबैले आ–आफ्ना कामप्रति इमान्दार हुँदै आ–आफ्ना काम सकारात्मक रुपमा बदल्ने हो भने परिवर्तन कठिन छैन । 

आजको दिनमा नयाँ कुरा सिक्न चाहनेलाई सिकाइ सहज भएको छ, केवल सिक्ने चाहना हुनुपर्यो । बदल्नुपर्ने कुरा अरु नै छन् । सरकारले किसानको लागि छुट्याएको कुरा वास्तविक किसानले सहज पाउन सकून्, त्यो मिलाउन कर्मचारीले आफ्नो काम बदल्ने हो । जसले आफूलाई किसान भन्छन्, उनीहरू आफ्नो पेशालाई चाहिने सीप सिक्न र त्यसको प्रयोग गर्न आफ्नो काम बदल्ने हो । कृषि सामग्रीका आपूर्तिकर्ताले बिना बहाना समयमा आवश्यक सामग्रीको आपूर्ति गर्न आफ्नो काम बदल्ने हो ।

यसरी नै व्यापारी, उद्योगपतिले ‘उत्पादक रहे हामी पनि रहन्छौं’ भन्ने सोचका साथ आ–आफ्ना काम बदल्ने हो । यसरी हामीले रुपान्तरणको सकारात्मक बाटो बनाउन सक्छौ र सामुहिक रुपमा हाम्रो सपनाको गन्तव्यतर्फ अगाडि बढ्न सक्छौं । 

अन्त्यमा उद्देश्यविहीन भएर नाम परिवर्तनमा माहिर बन्दै गएका र त्यसैको सेरोफेरोमा सधैंभरी लडाइ लडिरहेका हामीहरू आ–आफ्नो बानी फेरेर नाम होइन, काम बदल्ने अभियानमा लागौ । दशकौदेखिको हाम्रो रुपान्तरणको सपना नाम बदलेर पूरा हुनेवाला छैन । उद्देश्य र उपलब्धी केन्द्रित भएर आ–आफ्ना काम बदलौं, हामीले देश बदल्न सक्छौं ।

(लेखक विराटनगरका वासिन्दा हुन् ।)