मंसिर ३, २०८०
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
जातीय छुवाछुत तथा भेदभाव अन्त्य गर्न कानून बनेको ६ दशक पुग्न लाग्यो । विक्रम संवत् २०२० भदौ १ गतेदेखि लागू भएको नयाँ मुलुकी ऐनले पहिलोपटक छुवाछुत अन्त्य गरेको थियो ।
जातीय भेदभाव गरेमा कसूर ठहर्याइ सजाय हुने व्यवस्था भयो । जातीय भेदभाव गर्न नपाइने र दलित समुदायका व्यक्तिको अधिकारलाई मौलिक हकका रुपमा नेपालको संविधानमा नै सुरक्षित गरिएको छ ।
संविधानको धारा २४ मा छुवाछुत तथा भेदभाव विरुद्धको हकको व्यवस्थाका साथै धारा ४० मा दलितको हकको व्यवस्था छ । दलित समुदायको हकहितका लागि संवैधानिक अंगका रुपमा राष्ट्रिय दलित आयोग छ, जातीय तथा अन्य छुवाछुत तथा भेदभाव (कसूर र सजाय) ऐन २०६८ पनि कार्यान्वयनमा छ तर पनि छुवाछुत र जातीय भेदभावकै कारण हत्यासम्मका घटना घट्ने क्रम भने रोकिएको छैन ।
समाजमा किन अझै जातीय विभेद अन्त्य भएको छैन ? गम्भीर प्रश्न उठेको छ । कानून बन्दैमा सबै समस्याको समाधान हुँदै हुँदैन, समाजमा जोसँग बढी चेतनशील छ, पढे–लेखेको छन्, बुझेको छन्, उनीहरूमा नै विभेदको मानसिकता अत्यधिक रहेको पाइन्छ । त्यसकारण निरक्षर मूर्ख भए भने बुझाउन सकिन्छ तर पढेका र बुझेकै मूर्ख भए भने बुझाउन सकिँदैन । यसो भयो भने समाज पनि फेरिँदैन र जातीय विभेद पनि अन्त्य हुँदैन ।
संविधान, कानूनमा जति असल व्यवस्था गरिएपनि समाजमा रहने दास मानसिकता भएकाहरूले त्यसलाई पालना गर्दै गर्दैनन् । एकातिर कानूनहरू राम्रा बनेका छन्, अर्काेतिर जातीय विभेद अन्त्यका नाममा खुलेका कैयौं गैरसरकारी संस्था छन्, जसले विभेद अन्त्य गर्ने शीर्षकमा रकम खर्चेका छन् तर समाज सुधार भएकै छैन । आखिर किन होला ?
रुकुम पश्चिमको चौरजहारी सोतीमा गत शनिवार एउटा भयानक घटना भयो । जाजरकोटका केटा (दलित समुदाय) र सोतीकी केटी (मल्ल थर) बीच प्रेम सम्बन्ध थियो । युवाका आफन्त र साथीले गरेको दाबी अनुसार उनीहरूबीच गहिरो प्रेम सम्बन्ध भएपछि केटी जाजरकोटमा रहेको केटाको घरमा पुगेर बास समेत बसेको देखिन्छ । उनीहरूबीच प्रेम सम्बन्ध कुनै क्षणिक प्रकृतिको नभएर बिहे गर्नेसम्मको भएको बुझिन्छ ।
दुवै परिवार उनीहरूको प्रेम सम्बन्धबारे जानकार थिए, सकेसम्म केटी पक्ष केटालाई पन्छाउन चाहन्थे तर कसरी पन्छाउने ? साथै सम्बन्ध जारी राखेमा केटालाई ज्यानसम्म लिने धम्की दिएका समाचार बाहिर आएका छन्, यति हुँदासम्म पनि उनीहरूबीच प्रेम टुटेन । केटाका साथीहरू केटीले नै बिहेका लागि बोलाएपछि १८ जना युवा सोती प्रस्थान गरेको दाबी गर्छन् तर सोती पुगेलगत्तै ती युवामाथि केटी पक्षबाट आक्रमण भएको साथीहरूको भनाइ छ ।
त्यसपछि अवस्था भयानक भयो, हत्या गरेर भेरी नदीमा फालिदिएको केटा पक्षको दाबी छ तर त्यसलाई सोतीका केटी पक्षले खण्डन गरेका छन् । दुलहा बन्ने तयारीमा रहेका युवा समेतको ज्यान गयो, केहीलाई पक्राउ गरी प्रहरीमा बुझाएको भनिएको छ, पक्राउ पर्नेहरूमा दुलहा बन्ने युवा किन परेनन् भन्ने प्रश्न पनि गम्भीर रुपमा आउँछ । केटा दलित परिवारको भएकै कारण यस्तो गम्भीर र अमानविय घटना घट्न पुग्यो । घटनाले हाम्रो समाजमा व्याप्त जातीय विभेदको गहिराइको चित्रण गर्छ ।
संविधान र कानूनले जातीय भेदभावलाई अन्त्य गरेको छ, विभेद गर्नेलाई ३ वर्षसम्म कैद हुने व्यवस्था छुवाछुत तथा भेदभाव (कसूर र सजाय) ऐन २०६८ को दफा ७ को १ (क) मा व्यवस्था छ तर पनि समाजमा इतिहासदेखि रहेको छुवाछुत कहिल्यै अन्त्य भएन । घटनामा ३ जनाको शव भेटिएको छ भने ३ जना भेरी नदीमा बेपत्ता छन् । यसको वास्तविकता के हो भन्ने प्रहरीले अनुसन्धान गरिरहेको छ ।
प्रेम सम्बन्धमा छुवाछुत काल बनेर आयो, केटी लिन पुगेका दुलहासहित अन्यको हत्या हुनु सामान्य होइन । यो एउटा जात, जाति वा सम्प्रदायको अस्तित्व नै विनाश गर्ने गरी भएको जातिहत्या (जेनोसाइड) हो कि, यसमा संलग्नलाई कुनै पनि दृष्टिकोणबाट उन्मुक्ति दिनु हुँदैन । प्रचलित मुलुकी अपराध संहिताको दफा ४१ भित्र यस कसूर पर्ने हुँदा सोही दफाको (ङ) बमोजिम संलग्नलाई जीवित रहेसम्म कैद गर्नुपर्दछ । युवायुवतीबीच प्रेम सम्बन्ध हुनु, बिहे हुनु, कुनै कसूर होइन, यसलाई नेपालको संविधान र कुनै पनि कानूनले कसूर हुने व्यवस्था गरेको छैन । फौजदारी कानूनको सिद्धान्त के हो भने कानुनमा लेखिएको मात्र कसूर हुन्छ । समाजमा जातजातिबीचको दम्भ कतिसम्म छ, भन्ने एउटा अर्काे नमूना यस घटनाले दिएको छ । विधिशास्त्रीय मान्यतामा कानूनलाई समाजले स्वीकार गर्नुपर्दछ भनिन्छ ।
भाषणमा जति चर्चा र लोकप्रिय कुरा गरिएपनि वास्तविक के हो ? गाउँ, समाजमा के छ भन्ने कुरा सरकार र विधायकले गम्भीर रुपले बुझ्नुपर्छ ।
घटनालाई फौजदारी कानूनका दृष्टिकोणबाट हेर्दा, अपराधमा २ वटा मुख्य तत्व हुन्छन्, आपराधिक/दुषित मानसिकता र आपराधिक कार्य । ३ जनाको ज्यान गएको छ, हत्या हो कि होइन ? त्यो एउटा कुरा हो । केटी पक्ष – सोतीबाट युवालाई लखेट्दै भेरी नदीसम्म खेदेको दाबी गर्छन् तर केटा पक्ष भने हत्या गरेर नदीमा फालेको भन्छ । अपराधका २ तत्वमध्ये आपराधिक मनसाय थियो कि थिएन भन्ने एउटा कुरा हो तर आपराधिक कार्य त भइसकेको छ, ज्यान जानु आपराधिक कार्य हो । प्रेम सम्बन्धबारे केटी पक्षलाई राम्रोसँग थाहा थियो, उनीहरूले सम्बन्ध तोड्न अनेकौं प्रयास पनि गरेको तर सम्बन्ध तोडिनुको साटो झन् बढेको देखिन्छ ।
युवा सोती पुग्नु र उनीहरूमाथि आक्रमण भएको देख्दा आपराधिक मनसाय समेत भएको नकार्न सकिन्न । योजनावद्ध रुपमा मुख्य व्यक्ति दुलहाको ज्यान जानु, उनी मात्रै होइन सघाउन गएका निर्दोष युवा मारिएपछि आपराधिक मनसाय छँदै थिएन भन्न सकिँदैन । अर्काे कुरा यसमा आवेश पनि मिस्सिएको छ तर आवेशभन्दा आपराधिक मनसाय बलियो रुपमा आएको र त्यसकै परिणाम ज्यान गएको बुझिन्छ । फौजदारी कसूरमा यस्ता प्रकृतिका घटनालाई जातिहत्या भनिन्छ । कुनै जातजाति वा सम्प्रदायको अस्तित्व नै समाप्त पार्ने मनसायले घटना भएका हुन्छन् ।
तर यति कुरालाई मात्र तथ्य मानेर अन्तिम निष्कर्षमा पुग्नु हतार हुनसक्छ । घटना भएको छ, मान्छेहरू मारिएका छन्, ज्यान गएको छ, यस्तो घटनालाई कुनै भवितव्य, सवारी ज्यानसँग तुलना गर्नु कुनै पनि हालतमा सकिँदैन र फौजदारी कानूनका नजरले पनि त्यसरी हेर्न मिल्दैन । घटना कुनै असावधानी वा लापरवाहीबाट भएको पनि मान्न सकिँदैन ।
यसको मूल कारण जातीय विभेद छ, प्रेम सम्बन्ध हुनुसम्म सामान्य भएपनि बिहे गर्नेसम्मको निर्णय र त्यो निर्णयले घटाएको घटना हेर्दा यो जातिहत्या हो कि भन्ने देखिन्छ । मानव जाति पृथ्वीको सबभन्दा चेतनशील प्राणी हो, बुद्धि हुँदाहुँदै चेतना हुँदाहुँदै, ज्यान गयो भने कैद बस्नुपर्छ भन्ने बुझ्दाबुझ्दै पनि घटना घट्छन् ।
अब यसको एक मात्र विकल्प भनेको प्रहरी अनुसन्धान हो, प्रहरीको अनुसन्धान कता जान्छ, कसरी गरिन्छ भन्ने कुराले निर्धारण गर्दछ । प्रहरीसँग राम्रो दक्षता, क्षमता छ, उसको क्षमतामाथि कुनै प्रश्न उठाउन सकिँदैन तर अनुसन्धान कति निष्पक्ष, कति स्वतन्त्र रुपमा गरिन्छ, हुन्छ भन्ने कुरा प्रमुख हो ।
यदि प्रहरीले कुनै दबाब विना अनुसन्धान गर्यो भने तथ्य रुपमा घटना कसरी भएको थियो, कसरी ज्यान गयो भन्ने पत्ता लाग्ने छ । यदि यसमा कुनै नेता वा मन्त्रीको दबाबमा पारियो भने यो भवितव्यमा हुन जानेछ र कसूरदारले सजिलै उन्मुक्ति पाउने छन् । त्यसो नहोस्, अभियुक्तमाथि गम्भीर अनुसन्धान होस्, अनुसन्धानबाट कसूरदारलाई जातिहत्या गरेको पनि देखिन सक्छ ।
यदि त्यसो भयो भने बाचुञ्जेल कैद बस्नुपर्ने अवस्था आउनसक्छ । प्रहरी, सरकारी वकिल र न्यायाधीशले घटना सूक्ष्म रुपमा हेरेर न्याय सम्पादन गर्नु नै सबैभन्दा बुद्धिमानी हुनेछ । त्यसो गरियो भने मृत आत्माले समेत शान्ति पाउने छन्, मृतकहरूप्रति भावपूर्ण श्रद्धाञ्जलि !
(लेखक अधिवक्ता हुन् ।)
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
ललितपुरको गोदावरीस्थित सनराइज हलमा नेकपा (एमाले)का दुई महत्वपूर्ण कार्यक्रम भए । एमालेको प्रथम विधान महाधिवेशन (२०७८ असोज १५ र १६ गते) सनराइज हलमै भएको थियो । विधान महाधिवेशनले विभाजनदेखि चौतर्फी घेराबन्दी...
हामी १५औं अन्त्य गरेर १६औं योजनाको तयारीमा जाँदै छौं । दलका शीर्ष नेताबीच १६औं योजनाको विषयमा छलफल भएको छ । १५औं योजनाको असफलता र नमिलेका कुरालाई १६औं मा सुधार्छौं । हाम्रो गन्तव्य कहाँ हो भन्ने संविधानले ...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...