कात्तिक ८, २०८०
पहाडमा उखु पेलेर खुदो पकाउने समय पारेर मधेशको गर्मी छल्न राजेन्द्र काका (ठूलो भुँडी लागेकाले हामीले मोटे अंकल भन्थ्यौं) गुल्मीको पहाड घरमा आउँथे । चैत–वैशाखको समयमा कोलबाट पेल्दै गरेको उखुको रस, रसेट...
कूर्ममहापुराणको नेपाली अनुवाद प्रकाशमा आएको छ । यसलाई डा. बद्रीप्रसाद पोखरेलले अनुवाद गरेका हुन् ।
तोयनारायण पन्थद्वारा प्रकाशित यस पुस्तकको बिक्री वितरणको काम उद्धवकुमार घिमिरे, विश्व स्वतन्त्र सञ्चार काठमाडौंबाट हुँदै आएको छ । यद्यपि अनुवाद अध्यायगत सारांश भएकाले यसैबाट पुराणको समग्र रहस्य बोध गर्न सकिन्छ, सकिन्न यसै भन्न सकिन्न ।
समग्र जानकारीका लागि मूलग्रन्थकै अध्ययन आवश्यक हुन पुग्यो भने त्यो पनि अस्वाभाविक होइन । तथापि पुराणको स्वरूप, विशेषता र विषयवस्तुको बोध गर्ने कार्यमा भने मनग्यै सहयोग पुग्न सक्ने देखिन्छ ।
अनुवादक डा. बद्री पोखरेलले क्रमशः महापुराणहरूको अध्यायगत सारांश लेखी प्रकाशित गराउँदै आएका छन् । उनले यसअघि नै अधिकांश महापुराणका अध्यायगत सारांश लेखी प्रकाशित गराइसकेका छन् । प्रस्तुत अनुवाद पनि त्यसैको एउटा क्रम हो । बाँकी पनि प्रकाशनको चरणमा रहेको बुझिएको छ ।
महापुराणहरूका संख्या १८ वटा रहेका छन् । तिनमा कूर्ममहापुराणको स्थान पन्ध्रौं नम्बरमा पर्छ । यसको अर्थ महत्त्वको हिसाबले पन्ध्रौं नम्बरमा पर्छ भन्ने होइन । गणना र विषयवस्तुका हिसाबले मात्र सो स्थान निर्धारण गरिएको हो । कसारको कुन बोक्रा कुन गुदी भने जस्तो महापुराणहरू भगवान्का अंग बिग्रह मानिएकाले सबै आ–आफ्ना स्थानमा उत्तिकै महत्त्वका छन् ।
भगवान् विष्णुका अनन्त अवतार छन् । तिनमा १० अवतारलाई मुख्य अवतार भनिएको छ । तिनै १० अवतारमध्ये कूर्म अवतार पनि एउटा हो । १० अवतारमा यसको स्थान दोस्रो नम्बरमा पर्छ । विष्णुले कूर्म अवतार लिएर समुद्र मन्थनमा सहयोग गरेका थिए, जसका कारण देवताहरू अमृत पान गरी अजर र अमर हुन सकेका हुन् ।
यतिबेला उनले देवताहरूका जिज्ञासा शान्त गर्न जुन सन्देश वा शिक्षा दिएका थिए, त्यही नै कूर्ममहापुराणका विषयवस्तु हुन् र यसैका आधारमा पुराणको नाम कूर्ममहापुराण रहेको हो ।
मूलतः कूर्ममहापुराणको ब्राह्मी, भागवती, सौरी र वैष्णवी गरी ४ संहिता रहेका छन्, जसको श्लोक संख्या १८ हजार रहेको मानिएको छ तर हाल उपलब्ध कूर्ममहापुराणमा ब्राह्मी संहिता मात्र फेला परेको छ । श्लोक संख्या केबल ६ हजार रहेको यस संहिताको पूर्व र उत्तर गरी २ भाग छन् । यसमध्ये पूर्वभागमा ५३ अध्याय र उत्तर भागमा ४६ अध्याय गरी कूल ९९ अध्याय रहेका छन् ।
नैमिषारण्य क्षेत्रबाट भएको कथाको उठान त्यहीँ नै समापन भएको छ । अन्य पुराणहरू जस्तै यसका पनि वक्ता रोमहर्षण सूत र श्रोता शौनकादि मुनिहरू रहेका छन् ।
कूर्ममहापुराण खासगरी वैष्णव पुराण हो तर अन्य सम्प्रदायका पनि अथावसर उत्तिकै महत्त्वका साथ चर्चा भएका छन् । वैदिक सनातनधर्मी माझ विद्यमान शैव, शाक्त र वैष्णव आदि सबै सम्प्रदायका बेजोड संगमका रूपमा रहेको यस महापुराणको स्थान साम्दायिक सद्भाव र सहिष्णुताको क्षेत्रमा पनि उत्तिकै मजबुत रहेको छ । यसले त्रिदेव अर्थात् ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरबीच जुन किसिमको एकता प्रस्तुत गरेको छ, त्यो निश्चय नै स्तुत्य छ । खासगरी महापुराणमा सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर र वंशानुचरित गरी ५ विषय मुख्य रहेका हुन्छन्, जुन यस पुराणमा पनि पूरापूरा चर्चा भएको पाइन्छ ।
वैष्णव सम्प्रदायमा जगतको आधार लक्ष्मी र नारायण मानिएका छन् । यस अनुुसार विष्णु भनेका ब्रह्म हुन्, जसले जगत सृष्टि गर्ने काम गर्छन् । लक्ष्मी भनेको उनको माया शक्ति हो, जसको आधारमा संसार टिकेको छ । कूर्म महापुराणको विषयवस्तुलाई यसैभित्र राखेर हेर्नुपर्ने हुन्छ ।
ब्रह्म भनेको के हो, माया भनेको के हो, ब्रह्मले के–कस्तो तत्वको सहयोग लिएर सृष्टि गर्छन् र माया शक्तिले कसरी तिनको व्यवस्थापन र सञ्चालन गर्छ भन्ने कुरालाई यस पुराणको पूर्वभागले राम्ररी सम्झाउने प्रयास भएको छ ।
योग, ध्यान, लिङ्गोपासना, शिवपार्वतीको प्रसङ्ग, सती चरित्र, दक्ष यज्ञ विनाश, वराह अवतारको कथा, उनले गरेको पृथ्वीको उद्धार, वर्ण तथा आश्रम धर्मको विवेचन, विश्वेदेव तथा मरुद्गणको उत्पत्ति, विष्णुको वामनावतारको कथा, सूर्य तथा चन्द्रवंशका विस्तार, अनुसूयाको वंश, यदु वंशको व्याख्यान तथा यही वंशमा अवतरित भएका भगवान् कृष्णका लीला, सात द्वीप, सात समुद्र तथा भुवनकोष वर्णन, चार युगको विशेषता तथा युगधर्म निरुपण आदि यस भागका केही थप विशेषता हुन् ।
उत्तर भागमा मुख्यरूपले ईश्वर गीता, व्यास गीता, तीर्थहरूका विशेषता, प्रायश्चित्त वर्णन, नित्य, नैमित्तिक, प्राकृतिक र आत्यन्तिक गरी ४ किसिमका प्रलयबारे प्रकाश पार्ने काम भएका छन् ।
पुराणहरू संस्कृत भाषामा लेखिकाले संस्कृतेतर भाषाभाषीहरूका पहुँच बाहिर रहेका पक्कै हुन् । यसै कठिनाइलाई मनन गरी नेपालीमा अनुवाद गरी प्रकाशित गराउँदै जाने अनुवादकको सोचलाई प्रशंसनीय नै भन्नुपर्छ ।
अनुवादक पोखरेल अवकाश प्राप्त सरकारी कर्मचारी हुन् । उनले अवकाश प्राप्त जीवनलाई यस पुनीत कार्यमा लगाएर समाजलाई ठूलो गुन लगाएका छन् । यस अर्थमा उनको अभियान सार्थक मात्र होइन, सराहनीय समेत हुन पुगेको छ । आशा गरौं, बाँकी पुराणहरू पनि चाँडै नै प्रकाशित हुनेछ र समाजले लाभान्वित हुने अवसर पाउने छ ।
पहाडमा उखु पेलेर खुदो पकाउने समय पारेर मधेशको गर्मी छल्न राजेन्द्र काका (ठूलो भुँडी लागेकाले हामीले मोटे अंकल भन्थ्यौं) गुल्मीको पहाड घरमा आउँथे । चैत–वैशाखको समयमा कोलबाट पेल्दै गरेको उखुको रस, रसेट...
सानीमा भेट्न चितवन गएको थियो गोपाल चार दिन हिँडेर । राप्ती किनार नजिकको सानो गाउँमा बस्दै आएकी थिइन् उनी, जो पहाडमा खान लाउन नपुगेपछि केही वर्ष अघि पुगेकी हुन् त्यतातिर । त्यतिबेला अहिलेजस्तो यातायातको साधन...
गोपाललाई सानैदेखि धूमपानको लत बसेको थियो, शायद संगतको प्रभाव भनेको यही हुनुपर्छ । घरमा बाबुदाजुहरू हुक्का तान्थे । त्यति बेलाको चलन के भने सबैभन्दा सानोले तमाखु भर्नुपर्ने । त्यतिसम्म त ठीकै थियो, सल्काएर समे...
विसं २०७९ को मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको ‘ऐँठन’ उपन्यासका लेखक विवेक ओझालाई गृहनगर टीकापुरमा विभिन्न संघसंस्थाले सम्मान गरेका छन् । ओझालाई नेपाल रेडक्रस सोसाइटी टीकापुर उपशाखा, उद्योग वाणिज्य सङ्घ, ...
गुणराज ढकाल सामाजिक सञ्जालमा अभ्यस्त हुन थालेपछि अध्ययन गर्ने बानी निकै घटेको छ । सामाजिक सञ्जालमा आउने टिप्पणीबाटै हामीले आफ्नो दृष्टिकोण बनाउने गर्दछौं । विषयको गहिराइसम्म पुगेर अध्ययन तथा विश्लेषण गर...
गोपी मैनाली कविहरूले केका लागि कविता लेख्छन् भन्नेमा मत्यैक्यता पाइँदैन । कोही आनन्दका लागि भन्छन्, त कोही उपयोगिताका लागि । अझ कोही त अभिव्यञ्जनाको अर्को उद्देश्य नै हुँदैन भन्ने गर्छन् । ...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...