×

सामाजिक सञ्जाल र सद्भावको सवाल

ख्याल गर्नैपर्ने १० कुरा जसले सामाजिक सञ्जालको दुरूपयोग रोक्दै बनाउनेछ व्यवस्थित

काठमाडाैं | भदौ २५, २०८०

मानिसको बानी व्यवहारमा उसले उपयोग गर्ने साधन र प्रविधिले प्रभाव पारेको हुन्छ । प्रविधिसँगै सूचनाको पहुँचले ज्ञान र चेतनामा तहल्का मच्चाएको छ । समाज दूरीविहीन छ । सूचना र समाचार प्रत्यक्ष हेर्न र दोहोरो कुरा गर्न पाइने सुविधाले विश्व साँघुरो भइसकेको छ ।

Laxmi Bank

गोजीको मोबाइल डिभाइस र इन्टरनेटको सुविधाबाट हामी विश्वसँग निकट भई न्यु सञ्चारमाध्यम पूर्ण उपयोग गर्न सकेका छौं । कुनै विषयमा तुरुन्त जानकारी प्राप्त गर्नका लागि अरू कसैको सहयोग लिन आवश्यक देखिँदैन । प्रविधि सहायक बनेको छ ।


Advertisment

विश्वका कुनै पनि सूचना, समाचार र मनोरञ्जनका विषय अब पहुँचभन्दा बाहिर छैनन् । फुर्सद भयो कि समय कटाउन र ज्ञान प्राप्त गर्न डिभाइस साथीको रूपमा रहेको छ ।


Advertisment

कुनै पनि सिर्जना र कलाकारिताको प्रस्तुति एव सर्वव्यापकताका लागि अब कुनै स्थान धाउन नपर्ने भएको छ । राम्रो सिर्जनाको स्तरअनुसार आम्दानीको सुनिश्चिततासहित प्रतिक्रिया वा धारणा जान्न सामाजिक सञ्जाल उपयोगी भएको छ ।

सामाजिक सञ्जाल र इन्टरनेटको  प्रयोगले मानिसको जिन्दगी सहज र सिर्जनशील हुन मद्दत पुगेको छ । अध्ययन अध्यापनमा समेत प्रत्यक्ष जहाँबाट पनि सहजीकरण गर्ने सुविधाले शिक्षाका लागि भौतिक संरचना नचाहिने हो कि भन्ने आभास भएको छ ।

शासकीय प्रणालीमा समेत अनलाइन सेवा, डिजिटल भुक्तानी, अनलाइन प्रतिवेदन, अनुगमन र मूल्याकंन एवं भर्चुअल बैठकजस्ता विषयमा भएका सुविधाले लागत एवं समय वचत हुन सहयोग पुगेको छ । व्यवसाय गर्न सूचना प्रविधिको व्यापक प्रयोगका साथै डिजिटल बैंकिङ सुविधाले अन्य क्रियाकलापमा समेत सहज अवस्था सिर्जना भएको छ ।

ज्ञान बढेको छ । उपयोगिताको सहजता छ । प्रगति उन्नति गर्न, चलाखी गर्न सक्नेलाई संसार एउटा मुठ्ठीमा रहेको भान भएको छ । यी यावत् सुविधाको प्रभाव सकारात्मक मात्र छ भन्ने सोचविरुद्ध विविध प्रकारका उच्छृङ्खलता र अपसोचका विषय पनि सँगै आएका छन् । न्यू मिडिया वा सामाजिक सञ्जालको सबालका विषयमा सन्दर्भको विवेचना गर्न खोजिएको छ । 

विश्वका सूचना र समाचारहरू सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट प्राप्त हुन थालेका छन् । सामाजिक सञ्जाल सबै उमेरका लागि उपयुक्त साथी भएको अनुभूति सबैतिर छ । मनोरञ्जन र ज्ञान प्राप्त गर्नदेखि जीवनका उपयोगी सूचना सामाजिक सञ्जालमा समयअनुसार प्रस्तुत भएका छन् । 

आफ्नो परिवारका सदस्य वा निकट व्यक्तिसँगको सम्पर्क र संवादले टाढाको अनुभूति साँघुरिएको छ । समाजमा घट्ने हरेक घटना तुरुन्तै श्रव्य र दृष्य रूपमै नागरिकसम्म पुगेका छन् ।

सूचना र सञ्चार प्रणालीमा विद्युतीय सञ्चारले समेत तहल्का मच्चिएको छ । सामाजिक सञ्जालका कारण पुराना सञ्चार माध्यमहरूले प्रतिस्पर्धा गर्न नसकेको अवस्था छ । समाजमा सूचना र सञ्चारको बदलिँदो अवस्थाले सञ्चार उद्यमको उत्साहमा समेत ह्रास आएको हो कि भन्ने छ । 

सामाजिक सञ्जालको सहज पहुँचले मानिसमा जागरण र चेतना बढाएको छ । विश्वका सिर्जना, ज्ञानको बहार, मनोरञ्जनको अवसरसहित सूचना र समाचारको पहुँचले मानिसको सोच र विचारमा समेत परिवर्तन ल्याएको छ । कुनै सूचना सम्बन्धित क्षेत्रमा प्रवाह गर्न र सूचना ग्रहण गर्न अब अर्को विकल्प रहेन । व्यक्ति, समाज, राज्य र विश्व समुदायको क्रियाकलापको समय समयका घटनाहरू जान्न र सुन्नका लागि समय कुर्नु नपर्ने र व्यापार व्यवसायको प्रबर्द्धन गर्न समेत सहज वातावरण बन्न पुगेको छ ।

शासन व्यवस्थाको प्रभाव र जनतासँगको निकटता थाहा पाउन पनि सामाजिक सञ्जालको सदुपयोग गर्न बाध्य हुनु परेको छ । मानिसलाई सामाजिक सञ्जालको पहुँचभन्दा टाढा रहन नसक्ने बानी बसिसकेको छ । शिक्षा, स्वास्थ्य र आधारभूत सेवाको अवरोधहरू पनि कम हुँदै गएको छ ।

यी यावत अवसरका बावजुत पनि सामाजिक सञ्जालका चुनौतीहरू बढ्दै गएका छन् । कतिपय देशले सामरिक सुरक्षाको कारण देखाउँदै सामाजिक सञ्जालका प्लेटफर्म बन्द गरेका छन् ।

आज वर्ग विभाजन गर्न, नकारात्मक सूचना प्रवाह गर्न र संवेदनशील विषयलाई बढाइचढाइ  प्रस्तुत गरेर सामाजिक सद्भाव बिगार्न सामाजिक सञ्जालको दुरूपयोग हुन थालेको छ ।

सामाजिक सञ्जालको स्वनियमन गर्न आचारसंहिता, नैतिक बन्धन र दबाबको प्रभावकारिता बढाऔं । सामाजिक सञ्जालबाट फाइदा लिन तथा दुरुपयोग रोक्न सामाजिक सञ्जाल उपयोग गर्ने शिक्षामा जोड दिऔं ।

सार्वजनिक विषयमा संवेदनशील हुन नसक्दा मानिस मानिसबीच द्वन्द्व र बिग्रह बढ्दै छ । नकारात्मक सन्देशले गर्दा अपराध बढ्ने र अराजकता बढोत्तरी हुने अवस्था आएको छ ।

व्यक्तिको गोपनीयताको हकमा व्यापक हस्तक्षेप र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको दुरुपयोग हुन थालेको छ । गलत मनसाय भएका व्यक्तिले साइबर अपराध गर्न सजिलो भएको छ । धम्की दिने, अपहरण गर्ने, गलत सूचना प्रवाह गर्ने र पैसाको मौलाहिजा गर्ने प्रवृत्ति बढ्दै छ ।

राम्रा कुराहरूभन्दा बढी नकारात्मक पक्षपोषणले सामाजिक विग्रहलाई प्रश्रय दिएको छ । सामाजिक सञ्जालको नियमन गर्न शासकीय बोझ बढ्दै गएको छ । अपराधका नयाँ–नयाँ शृंखला बढाउन सामाजिक सञ्जालले मलजल गरेको आरोप छ ।

सार्वजनिक सूचना प्रवाह गर्ने र ज्ञान प्राप्त गर्ने साधनको दुरुपयोगले भोलिको समाज कस्तो हुने हो भन्ने चिन्ता बढ्दै गएको छ । बच्चाहरू भुलाउन सामाजिक सञ्जालका प्लेटफर्मको बढ्दो उपयोगले भावी दिनमा स्वास्थ्यमा पर्ने असरका बारेमा पनि ध्यान दिन नसकेको अवस्था छ ।

अश्लील र अतिरञ्जित सन्देश सामाजिक सञ्जालमा प्रविष्ट गरी भ्युअर बढाउने र आम्दानी गर्ने सोच बढ्दो छ ।  सन्देश, सूचना र समाचार एवं मनोरञ्जनका विधामा नकारात्मक प्रवृत्ति बढेका कारण आलोचित बनिरहेका छन् ।

यस्तो हुनुमा सामाजिक सञ्जालको दोष होइन, प्रयोगकर्ता र प्रयोग गर्ने विधि, पद्धति एवं नियमनको शून्यता हो भन्ने एउटा पक्ष छ भने अर्को पक्ष सामाजिक सञ्जाल उपयोग गर्ने शिक्षाको कमीलाई पनि लिने गरिएको छ । स्वनियमन हुन नसकेको, सदाचार हराएको र नियमन पद्धतिको बलियो आधार नभएको गुनासो व्यापक छ । सीमारहित प्रणालीको फाइदा लिने भन्दा दुरुपयोग गर्ने प्रवृत्तिमा रोकावट गर्न सकिएन । सामाजिक सञ्जालको सही बाटो पहिल्याइ सामाजिक लाभ लिन निम्न अनुसारको तयारी आवश्यक छः

पहिलो, कुरा स्वनियमन हुनुपर्छ । सामाजिक सञ्जालको सामाजिक दायित्व, जिम्मेवारीमा आफूलाई प्रस्तुत गर्ने गर्नुपर्छ । सामाजिक सदाचारिता र सद्भावको मुख्य आधारमा सामाजिक सञ्जाललाई उपयोग गरौं । 

दोस्रो, व्यक्तिको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता र गोपनीयताका आधारलाई नभत्काऔं । मैले केही गर्दा अरूलाई के असर पर्छ भन्ने विषयमा विशेष ध्यान दिऔं । तेस्रो, संवेदनशील विषयमा संवेदनशील बनौं । सामाजिक सद्भाव नबिगारौं र वर्गीय पहिचानको संरक्षण गरौं ।

चौथो, सरकारी निकायका सामाजिक सञ्जालका प्लेटफर्महरूलाई सक्रिय बनाई सही सूचना र सन्देश प्रवाह गर्ने परिपाटी बसाऔं र नागरिकसँग जोडौं । पाचौं, सामाजिक सञ्जालको विश्व नियमन र नियन्त्रणको पद्धति विधिलाई अवलम्बन गरी भ्रामक र तथ्यहीन सूचना एवं समाचार प्रविष्ट गर्ने कार्यलाई निरुत्साहित गरौं । छैटौं, सामाजिक सञ्जालका विकृति नियन्त्रण गर्न अन्य कानून तर्जुमा र कार्यान्वयनमा समेत जोडौं र दण्डित गर्न सकिने बनाऔं ।

सातौं, सामाजिक सञ्जालको स्वनियमन गर्न आचारसंहिता, नैतिक बन्धन र दबाबको प्रभावकारिता बढाऔं । सामाजिक सञ्जालबाट फाइदा लिन तथा दुरुपयोग रोक्न सामाजिक सञ्जाल उपयोग गर्ने शिक्षामा जोड दिऔं । आठौं, सामाजिक सञ्जालका प्लेटफर्महरू नियमन गर्ने निकाय र दक्ष जनशक्तिको व्यवस्था गरौं । गलत र भ्रामक सन्देश प्रविष्ट गर्ने र सामाजिक सद्भाव बिथोल्न खोज्ने विषयमा दण्ड सजायको कडा व्यवस्था गरौं ।

नवौं, विद्युतीय सञ्चारसम्बन्धी कानून तर्जुमा गर्ने तथा साइबर कानून समयसापेक्ष बनाई सामाजिक सञ्जालका आपराधिक क्रियाकलाप नियन्त्रण गर्न अन्य कानून समेत आकर्षित हुने व्यवस्था गरौं र दशौं, सामाजिक सञ्जालको नियमन गर्ने विषयलाई कडाइका साथ पालना, गलत र भ्रामक सूचना एवं सन्देशमाथि निगरानी बढाउने तथा गलत विषय प्रविष्ट गर्नेलाई कानूनी दायरामा ल्याई कन्टेन्ट तुरुन्त हटाउनेजस्ता महत्वपूर्ण विषयमा ध्यान दिऔं । विद्युतीय सञ्चारको नियमन गर्ने नीति तय गरौं ।

सामाजिक सञ्जालका प्लेटफर्महरूको सदुपयोग बढाउन सदाचारिता र नैतिक बन्धन ठूलो अस्त्र हो । मानिसले के गर्न हुने र के गर्न नहुने भन्ने विषय महत्त्वपूर्ण छ । क्षणिक मनोरञ्जन र अर्को पक्षको पीडा हुने विषयमा नियन्त्रण गर्ने विधि पद्धतिलाई सक्रिय बनाउन आवश्यक छ । प्रविधि उपयोगको फाइदा लिने र दुरुपयोग हुन नदिन स्वनियमन एवं आचारसंहितासहित कार्यदिशा तय गरी अघि बढौं । हाम्रो सोच र व्यवहारमा आफैं स्वमूल्याकंन गरी समाजको असल पात्र बनौं ।

असोज ३०, २०८०

आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...

मंसिर ३, २०८०

मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्,​ दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....।  हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...

पुस ४, २०८०

डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...

कात्तिक ३०, २०८०

कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...

फागुन २८, २०८०

उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...

साउन १६, २०८१

यो लेख धार्मिक हैन । तर, अलिअलि मार्मिक भने पक्कै हो । आफूलाई मन परेन भन्दैमा अपमान गर्नुको पनि एउटा हद हुन्छ । देवी प्रतिभा कसैको नोकर हैनन्, जे पायो त्यही भन्नका लागि । नोकरलाई पनि जे पायो त्यही भन्न मिल्दैन ...

जलवायु परिवर्तनप्रति सचेत छठ पर्वको वैज्ञानिक र पर्यावरणीय महत्व

जलवायु परिवर्तनप्रति सचेत छठ पर्वको वैज्ञानिक र पर्यावरणीय महत्व

कात्तिक २१, २०८१

 धर्मेन्द्र झा  ‘नहाए–खाए’ सँगै यस वर्षको महापर्व छठ मङ्गलबार सुरु भइसकेको छ । बुधबार साँझ खरनासँगै परिवारकी मुख्य महिला र अन्य श्रद्धालुले व्रतसँगै पूजा गर्ने प्र...

'इतिहासका पाना पल्टाउन ढिला नगरौं, नत्र अरू कसैले हामीलाई नै पल्टाउने छ'

'इतिहासका पाना पल्टाउन ढिला नगरौं, नत्र अरू कसैले हामीलाई नै पल्टाउने छ'

कात्तिक २०, २०८१

३०३६ सालको जनमत संग्रह घोषणाको तिथिसम्म नेपाली राजनीतिमा दुई धुरी मात्र थिए, निर्दलीय पञ्चायत र कांग्रेस । अरू दलहरू सैद्धान्तिक रूपमा मात्र उपस्थित थिए, शक्तिको रूपमा होइन । विस्तारै उनीहरू फैलँदै थिए । तत्काल...

सोरठीको रहस्य– ‘बाबैजीले दियाको गहना लाउँछु, सिन्दुर लाउँदिनँ’

सोरठीको रहस्य– ‘बाबैजीले दियाको गहना लाउँछु, सिन्दुर लाउँदिनँ’

कात्तिक १६, २०८१

गण्डकी प्रदेशले चर्चेको भूगोल वरपर पर्ने झुम्म परेका गाउँ/बस्ती पँहेलपुर छन् । पछिल्ला दिनमा लाहुरेहरू भरिया लिएर गाउँ जाने परम्परा लोप हुँदै गएको छ, बस्ती सरेका कारण । दमाई समुदायले बजाउने एकनासे एकोहोरो बा...

x