दुईतिहाइ नजिक बहुमतको सरकार । तत्कालीन नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) । पार्टीका हाँक्ने २ अध्यक्ष केपी शर्मा ओली र पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ । भनिन्थ्यो – ‘एक बोइङ जहाजका दुई पाइलट’ ।

दक्षिण एसियामा सबैभन्दा बढी पार्टी सदस्य भएको ‘कम्युनिस्ट पार्टी’का रूपमा दर्ज भयो । २०७४ सालको चुनावमा एमाले–माओवादीबीच भएको गठबन्धनको परिणामले केपी शर्मा ओली नेतृत्वको सरकार गठन भयो । ५ वर्ष सहज बहुमतमा रहेको नेकपा (नेकपा) अन्ततः विभाजन भयो ।

सोही विभाजनमा एमालेबाट माधवकुमार नेपाल समूहले छुट्टै पार्टी गठन गर्‍यो तर माओवादीका प्रभावशाली नेताहरू नेकपाको निरन्तरता भनेर एमालेमा बसे । त्यसको नेतृत्वकर्ता थिए रामबहादुर थापा ‘बादल’ । ओली नेतृत्वको सरकारमा माओवादी तर्फबाट नेतृत्व गर्दै गृहमन्त्री बनेका बादल । जब उनी गृहमन्त्री बने उहीबेलादेखि ओलीप्रति झुकाव राखेको भनेर माओवादी पक्षधरले आरोप लगाइरहे । ओली नेतृत्वको सरकारमा मन्त्री हेरफेर गर्ने प्रचण्डको धारणामा सधैं बादलको नाम कार्य क्षमतामा प्रश्न उठाउँदै फेरिनेको पहिलो सूचीमा राखियो । 

नेकपा विभाजनको अन्तिम समयमा अन्ततः बादलले एमालेमै रहेर राष्ट्रिय राजनीतिमा चर्चा पाए । उनको गृहमन्त्री पदले निरन्तरता पायो । मोहन वैद्यबाट पुनः प्रचण्ड नेतृत्वको माओवादीमा फर्किंदा प्रभावशाली जिल्ला, केन्द्रका नेताहरूले साथ दिएका थिए । बादल एमालेमा रहँदा २३ जना केन्द्रीय सदस्यहरू रहे पनि वैद्यबाट आएका नेता, कार्यकर्ता नगन्य थिए ।

माओवादी छोडेका कारण राष्ट्रियसभा सदस्य समेत गुमाएका बादल एमालेको १०औं महाधिवेशनबाट उपाध्यक्ष बनेका छन् तर यतिखेर पार्टीमा उनको भूमिकाको कतै चर्चा सुनिँदैन । संघीय निर्वाचनमा काठमाडौं–१० बाट टिकट अस्वीकार गरेका बादल यतिखेर राष्ट्रिय राजनीतिमा गुमनाम छन् । उनलाई बरु एउटा आरोप लाग्यो – आफ्नी श्रीमतीलाई समानुपातिकतर्फ सांसद बनाए ।

गम्भीर स्वभावका बादल माओवादी ‘युद्धकाल’देखि कार्यकर्ता मिलाएर लैजाने बीच धारको नेतृत्व गरेर छवि निर्माण गरेका नेता हुन् । पार्टी निर्माणमा देखिएको उतारचढावमा बादल एक पात्रका रूपमा नाम दर्ज हुने व्यक्ति हुन् । बादल एमालेमै रहे । उनका सहकर्मी प्रचण्डले एमालेविरुद्ध गठबन्धन गरे । उनका पुराना सहकर्मी प्रचण्ड पुस १० गतेदेखि पुनः बालकोटबाटै प्रधानमन्त्री बने । 

संयोग कस्तो परेको छ भने बादल यतिखेर संसदीय राजनीतिको कुनै दृश्यमा देखिनन् । उनीसँगै प्रचण्डमा रहेकाहरू पनि यो दृश्यमा छैनन् । भलै पार्टी महासचिवको हैसियतमा देव गुरुङ सत्ता गठबन्धन प्रक्रियाका बैठकमा देखिन्छन् । गुरुङ, पम्फा भुसाल, राजकाजी महर्जन लगायत सबै नेता टिकट पाए पनि संघ, प्रदेशमा चुनावमा पराजित भएका छन् ।

युद्धका बादल र एमालेका रामबहादुर

माओवादीको १० वर्षे सशस्त्र संघर्षमा एउटा नाम आइरह्यो ‘बादल’ । लाहुरे परिवारमा जन्मे हुर्केका । मगर समुदायका रामबहादुर थापा ‘बादल’ मगर र लाहुरे संस्कारमा हुर्केकै कारण उनलाई युद्धकालभर सैन्य विज्ञको उपमा दिइयो । माओवादी युद्धकालका बादल उनको एउटा चर्चित भाषणको सन्दर्भ छ ।

२०६० जेठ २८ गते शान्ति वार्ता प्रक्रियामा पहिलो पटक देखिए खुलामञ्चमा । भाषणमा बादलले भनेका थिए – प्रतिक्रियावादीहरूले बारम्बार भिडन्तमा मर्‍यो भनेर हल्ला गरे । मेरो टाउकोको मूल्य तोकियो । अहिले यहीँ आएको छु । म हुँ बादल ।

गुल्मीको वडा गाउँमा २०१२ वैशाख १९ गते जन्मे उनी । बुवाको जागिरसँगै प्रारम्भिक शिक्षा भारतमा लिए । बुवाको अवकाशसँगै चितवनमा बसाइ सर्‍यो उनको परिवार । बसाइसराइसँगै स्थानीय शारदा माविबाट २०३१ सालमा एसएलसी उत्तीर्ण बादलले रामपुर क्याम्पस भरतपुरमा अध्ययन गरे । 

अध्ययनकै क्रममा २०३१ सालतिर अध्यक्ष प्रचण्डसँग भरतपुर क्याम्पसमा पहिलो भेट भयो । त्यही भेटबाट प्रचण्ड, मित्रराज दवाडी र खेम भण्डारी मिलेर पहिलोपटक नारायणी किनारमा मार्क्सवादी मण्डली बनाएर मार्क्सवादको अध्ययन थाले । जुन अध्ययनले उनीहरूलाई चिनियाँ सांस्कृतिक क्रान्तिको पक्षधर बनायो । यतिखेर बादल मदन भण्डारीले अघि सारेको ‘जनताको बहुदली जनवाद’ कार्यनीतिमा समाहित भएर एमालेको उपाध्यक्ष बनेका छन् ।

माओवादी युद्धकाल, दुईतिहाइ नजिक ओली नेतृत्व सरकारको गृहमन्त्री । प्रचण्डसँग विद्रोह, एकता, पुनः विद्रोह गरेर एमालेमा रहेका बादल यतिखेर गुमनाम जस्तै छन् । वाम राजनीतिमा लामै इतिहास बनाएका बादल । यतिखेर राष्ट्रिय राजनीतिमा नाम र भौतिक उपस्थिति शून्य देखिएको छ । जसका कारण राजनीतिक वृत्तमा सोधिने प्रश्न हो ‘बादल खोई !’

बादलको राजनीतिक यात्रा 

बादलले रामपुर क्याम्पसबाट आईएस्सीएजी सके । डिग्री कोर्सका लागि तत्कालीन सोभियत संघमा छात्रवृत्ति पाए । मस्कोको लुमुम्बा विश्वविद्यालयमा बाली विज्ञान (एग्रोनोमी) पढे । शक्तिशाली सोभियत मार्क्सवाद र लेनिनवादका लागि उर्वरभूमि बनेर शक्तिशाली थियो । बादलले त्यहाँ मार्क्सवादी अध्ययनलाई तीव्रता दिए ।

उनलाई नजिकबाट बुझ्नेहरू भन्छन् – सोभियत विकासको उत्कर्षमा पुगेको बेला बादल त्यहाँ रहे । त्यसको प्रभाव उहाँमा अझै गहिरो छ ।

अध्ययनको क्रममा सोभियतबाट आफ्नो जीवनमा के कस्तो छाप पर्‍यो ? बादलले त्यसबारे धेरै बताएका छैनन् ।

तत्कालीन सोभियत संघमा नेपाल साम्यवादी दलमा रहेर उनले काम गरे । नेपालमा २०३५/३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलन उत्कर्षमा पुग्दै थियो । त्यही समयमा उनी नेपाल आए । नेपाल फर्किएपछि बादल बहुदलको पक्षमा लागे । २०३७ सालमा प्रचण्डको प्रस्ताव र अमिक शेरचनको समर्थनमा ‘कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता’ लिए । उनी त्यो बेला मोहनविक्रम सिंहले नेतृत्व गरेको चौथो महाधिवेशनमा सक्रिय भए ।

कम्युनिस्टको सदस्यता लिएपछि सुरक्षाका लागि भूमिगत नाम राख्ने चलन कम्युनिस्ट पार्टीको परम्परा नै हो । सदस्यता लिँदा उनले पहिलो भूमिगत नाम ‘लालसिंह’ राखे । पूर्णकालीनपछि ‘आकाश’ राखे । ‘आकाश’बाट उनी युद्धकालमा आइपुग्दा ‘बादल’बाट चिनिए ।

२०३८ सालकको चुनाव बहिष्कारको अभियानमा पक्राउ परे । पक्राउपछि उनी १० महिना जेल बसे । जेलबाट छुटेलगत्तै जिल्ला कमिटी हुँदै ४ महिनामा क्षेत्रीय ब्युरो सदस्य बने । २०४२ सालमा उनी तत्कालीन नेकपा (मशाल) को केन्द्रीय सदस्य बने । त्यसलगत्तै उनले राप्ती अञ्चलको जिम्मा पाएका थिए ।

यता २०४३ सालको सेक्टर काण्डपछि उपत्यका अस्तव्यस्त भयो । उपत्यकाको अस्तव्यस्तता सम्हाल्न २०४४ सालमा थापा बागमती इन्चार्ज भए । उपत्यकामा रहेका देव गुरूङलाई गण्डकी पठाइयो । थापा निरन्तर राप्तीमा १ दशक बसे । उनकै नेतृत्वमा ‘सिज’ (सिस्ने जलजला) अभियान चल्यो । ‘जनयुद्ध’को मुख्य जग र कोशेढुंगा साबित बन्यो अभियान । जुन बेला त्यहाँ मगर समुदायले उनलाई निकै साथ दिए ।

माओवादी छोडेका कारण राष्ट्रियसभा सदस्य समेत गुमाएका बादल एमालेको १०औं महाधिवेशनबाट उपाध्यक्ष बनेका छन् तर यतिखेर पार्टीमा उनको भूमिकाको कतै चर्चा सुनिँदैन । संघीय निर्वाचनमा काठमाडौं–१० बाट टिकट अस्वीकार गरेका बादल यतिखेर राष्ट्रिय राजनीतिमा गुमनाम छन् । उनलाई बरु एउटा आरोप लाग्यो – आफ्नी श्रीमतीलाई समानुपातिकतर्फ सांसद बनाए ।

बादललाई पहिलोपटक भेट्दाको सम्झना गर्दै माओवादी छोडेर कृषिकर्ममा लागेका पूर्व मन्त्री लोकेन्द्र विष्ट मगरले एक स्मरणमा भनेका थिए, ‘ओहो त्यो बेला बादलजी त हाम्रा लागि फिल्मको हिरो जस्तो हुनुहुन्थ्यो । त्यस्तो मगर त कम्युनिस्ट भए हामी किन नहुने कम्युनिस्ट भनेर हुरुरु पछि लागियो ।’

संगठक मानिने बादलले जहाँ ‘रिक्स’ क्षेत्र हो, त्यहाँ कमाण्ड लिएको युद्धकालको इतिहास छ । राप्ती, उपत्यका विशेष, पूर्वी क्षेत्रको पूरै कमाण्ड गरेका छन् उनले । पहिलो संकटकाल घोषणा हुँदा बादल पाटनको नःटोलमा बसेका थिए । सुरक्षा निकायबाट आँखा छल्न चाइनिज व्यापारी भनी उपत्यका छोडेका थिए ।

उनका सहयोगीहरू जति ठूलो आक्रमण, घेरामा परे पनि उनमा नहड्बडाउने बानी रहेको सम्झना गर्छन् । उनको स्वभाव अहिले पनि त्यही देखिन्छ ।

माओवादीमा बादलले व्यहोरेका ‘सकस’

२०५८ साउनमा रविन्द्र श्रेष्ठले अध्यक्ष दाहालविरुद्ध उभ्याउने ढंगले बादललाई एकाएक स्थापित गर्नुपर्नेमा जोड दिए । उक्त प्रस्तावबाट उपत्यकामा असामान्य स्थिति आयो । श्रेष्ठले साउनमा बादललाई स्थापित गर्ने प्रस्तावबारे २०५८ कात्तिकमा फरिदावादमा सम्पन्न पोलिटब्युरो बैठकमा उपत्यकाभित्र समस्या हल गर्नेबारे वैद्य, बादल, रविन्द्र एकतिर भए । बादलको त्यो व्यवहारबाट प्रचण्डमा शंका पैदा भयो । त्यो शंकाले प्रचण्ड–बादलबीच दूरी बढ्यो ।

२०६० सालको वार्ता टोलीमा बादल सदस्य बने । जुन बेला पहिलोपटक बादल सार्वजनिक भएर भाषण गरे । वार्ता चलिरहेकै बेला राजा ज्ञानेन्द्रसँग प्रत्यक्ष वार्ता गर्ने भनियो । त्यो बेला दरबारबाट बाबुरामबाहेक बादल लगायतसँग मात्रै भेट्ने प्रस्ताव आयो । जसका कारण भट्टराई झस्किए । सोही प्रकरणका कारण बादल–बाबुरामबीच अन्तर्विरोध चर्कियो । यतिसम्म भयो कि बादललाई मूल्यांकन गर्ने विषयमा प्रचण्ड र भट्टराईबीच अर्को विवाद चर्कियो ।

२०६१ असारमा इलाहावादमा प्रचण्ड, भट्टराई, दीनानाथ शर्मा लगायतबीच पार्टीभित्र मुख्य समस्याको केन्द्रमा बादल रहेको कुरा चल्यो । बादललाई हेडक्वार्टर कब्जा गर्न भट्टराईले उक्साएको भन्ने अर्को आशंका प्रचण्डले गरे । पूर्वी कमाण्डबाट बादल प्रचण्डसँग भेटघाट गर्दा भट्टराई फेरि सशंकित बनेका थिए ।

युद्धकालमा माओवादीभित्र चलेको अन्तर्विरोध झन् चर्कियो । २०६१ सालमा पश्चिम कमाण्डमा प्रचण्ड पक्षबाट भट्टराई, बादल, गोपाल किराँतीको भण्डाफोर गरियो । आफ्नो कमाण्डरको कमाण्ड कहिलेकाहीँ उल्लघंन गरेको औंल्याउँदै चुनवाङको चर्चित बैठकमा थापाले आत्मालोचना गरेका थिए । जसलाई प्रचण्ड र बाबुरामहरूले ‘लिनप्योवादी’ भनेर आक्षेप लगाएका थिए ।

चुनवाङको बैठकमा बादलले प्रचण्डसँगको सम्बन्धमा भनेका थिए, ‘कमरेडहरू ! म मगर जातिबाट आएँ । मगर परिवारमा जन्मन खोज्ने मेरो इच्छा त थिएन । म मगर जातिको परिवेश र संस्कारसहित आएँ । अध्यक्ष प्रचण्ड, तपाईं ब्राह्मण परिवारमा जन्मेर आउनुभयो । तपाईं पनि ब्राह्मण परिवारमा जन्मिछु भनेर जन्मिनुभएको होइन । त्यो ऐतिहासिक परिवेश र संस्कारसहित तपाईं आउनुभयो र इतिहासले हामीलाई नारायणी किनारमा मिलन गराइदियो । हाम्रो फ्युजन भयो, आफ्ना सीमा र संस्कारसहित मार्क्सवादबारे हामीबीच अन्तर्विरोध छैन तर संस्कारहरूमा अन्तर्विरोध छ ।’

बादलको स्वभावजन्य वा परिस्थिति शान्ति प्रक्रियापछि बादल केही समय सार्वजनिक कार्यक्रममा देखिएनन् । धेरैले शंका गरेका थिए, ‘बादल’ कहाँ छन् ? २०६२/६३ सालपछि उनी एक्कासी साउनमा पार्टीको जातीय मोर्चा मगरात मुक्ति मोर्चाको पाल्पा अधिवेशनमा देखिए । सञ्चारमाध्यममा आउन बादल त्यति रुचाउँदैनन् । 
२०६३ सालमा पार्टीबाट ८३ जना अन्तरिम संसदमा सभासद् छान्ने जिम्मा बादलकै थियो । २०६४ सालको संविधानसभा चुनावमा प्रत्यक्ष/समानुपातिक उम्मेदवार छान्ने जिम्मा पनि उनैले पाएका थिए । उनी २०६४ सालको पहिलो संविधानसभा निर्वाचनमा चितवनको क्षेत्र नम्बर २ बाट विजयी बने । बाहिरी सैन्य विज्ञको दर्जा पाएका थापा गणतन्त्र नेपालको पहिलो मन्त्रिपरिषद्मा रक्षामन्त्री बने ।

पहिलो संविधान सभाको ठूलो दल माओवादीले सरकारको नेतृत्व गरिरहेको बेला बादलकै मन्त्रालय अन्तर्गत रहेका तत्कालीन प्रधानसेनापति रुक्माङ्गत कटवाललाई पदच्युत गर्ने प्रस्ताव ल्याए । बादलले प्रधानसेनापतिलाई पदच्युत गर्दाको परिणाम के हुन्छ भन्ने अनुमान गर्न सकेनन् भन्नेहरू छन् । यसको प्रभाव के रह्यो भन्ने विषयमा उनले अझै मुख खोलेका छैनन् । बरु गृहमन्त्री हुँदा, रक्षामन्त्री हुँदा कमजोरी गरेको भनी आलोचना भने खेप्नु परिरह्यो ।

अहिलेसम्म रहस्यमै रहेको निर्मला पन्त बलात्कारपछि हत्याको विषयमा बादल सबैभन्दा बढी विवादित बने ।

माओवादी भर्खर शान्ति प्रक्रियामा प्रवेश गरेको थियो । मोहन वैद्य ‘किरण’ र सीपी गजुरेल भारतबाट जेलमुक्त भएर नेपाल आएका थिए । पहिलोपटक वैचारिक रूपमा महत्त्वपूर्ण मानिएका बालाजु, खरिपाटी बैठकमा बादल पार्टी एकढिक्का बनाइराख्नुपर्छ भन्नेमा अडिग रहे । जुन बेला पार्टीमा उनी कार्यकर्ताका प्रिय नेता बने ।

पार्टी बहुपदीय ढाँचामा गयो । बादल पार्टीको शक्तिशाली पद महासचिवमा आए । खरिपाटीमा १७ दाहाल र १७ वैद्य पक्षमा हुँदा बादल तटस्थ बसेका थिए । त्यही नजिरलाई हेरेर एउटा जमात गुटको कुरा गर्दा भन्ने गथ्र्यो, ‘पार्टी फुटाउनु हुँदैन, हामीले बादल दाइले जस्तो भूमिका खेल्नुपर्छ ।’

२०६७ मंसिरको पालुङटार विस्तारित बैठकसम्म प्रचण्डसँगै थिए बादल । प्रचण्डले २०६८ वैशाखमा शान्ति र संविधानका लागि ‘बोल्ड डिसिजन’ लिएँ भनी सेना समायोजन गर्ने निर्णय सुनाए । त्यसपछि बादलले प्रचण्डको साथ छोेडे । एकीकृत माओवादी २०६९ असारमा विभाजन भयो । बादल वैद्य समूहमा गए । २०७० सालको चुनाव वैद्य समूहले बहिष्कार गर्‍यो, जसको क्षति मूल माओवादीले व्यहोर्‍यो ।

वैद्य समूहबाट नेत्रविक्रम चन्द ‘विप्लव’ समूह बाहिरिएपछि बादल समूह २०७३ जेठ ६ गते पुनः प्रचण्डसँग समाहित भयो । तत्कालीन एमाले र माओवादीबीच चुनावी तालमेल हुँदा बादलले प्रत्यक्षमा टिकट पाएनन् । उनले टिकट नपाउनुमा पनि आन्तरिक विवाद नै देखिएको थियो । बादल पछि राष्ट्रिय सभामा निर्वाचित भए । सरकार गठनताका पनि उनलाई गृह मन्त्रालय नदिन पार्टीमा लामै अन्तर्संघर्ष चल्यो ।

एमाले उपाध्यक्ष बनेका बादलको पार्टीभित्र कस्तो ‘पोजिसन’ छ ? धेरैको अड्कलबाजी चल्छ । तत्कालीन नेकपा विभाजन हुँदा उनीसँगै रहेका केही नेता, कार्यकर्ताको भेटघाटमा त रहन्छन् बादल, त्योसँगै माओवादीमा जस्तै बादलले अर्को ‘सकस’ व्यहोरेर कतै गुमनाम त बसेका छैनन् ?