प्रदीप गिरी अर्थात् समकालीन बौद्धिक शिखर हाम्रो माझ रहुनभएन । इतिहासमा यदाकदा केही त्यस्ता अद्भुत र बेजोड चरित्रहरू पैदा हुन्छन् जसको समकक्षी वा तुलनायोग्य पात्र फेला पार्न गाह्रो हुन्छ ।

उसका आनीबानी, क्षमता, जीवनशैली र सम्पूर्ण जीवनचरित्र लोकजीवनको औसत चरित्रसँग मेल खाँदैन । जीवनका प्रथमिकता र कार्यसूची बिल्कुल भिन्न र अनौठा हुन्छन् । सामान्य गृहस्थले उसलाई फकिर या जोगी ठान्छन् भने वास्तविक जोगीले लौकिक मान्छे भन्छन् । घरपरिवार भएर पनि बेघर जस्तो र सन्यासीजस्तो देखिए पनि पूर्ण सामाजिक हुन्छन् ।

प्रदीप गिरी नेपाली समाजमा पैदा भएको त्यस्तो दुर्लभ पात्र हो, जसको समकक्षता समकालीन नेपाली राजनीतिमा पाइँदैन । यस्तो पहिचान र उचाइ उहाँ स्वयंले लामो साधनाबाट बनाउनुभएको थियो । उहाँको अथक र अविश्रान्त यात्राको निष्कर्षमा एउटा त्यस्तो मानक खडा भयो, जसलाई निर्माण गर्न जोकोहीलाई निकै हम्मेहम्मे पर्छ, या त सम्भव नै हुँदैन । एउटा प्राज्ञिक उचाइ र बौद्धिक क्षमता जसलाई नाप्न, जोख्न र आँक्न असाध्य मुश्किल हुन्छ ।

सम्भवतः उहाँको जन्मयता अर्थात् विक्रम सम्बत २००२ पछि जन्मिएका कुनै पनि नेपालीले उहाँको जस्तो सादगी र बौद्धिक उचाइ भेटाउन सक्दैनन् । सबैभन्दा बढी त उहाँमा भएको ज्ञान र चिन्तनलाई अभिव्यक्त गर्नसक्ने कलात्मक कौशल प्रमुख हो । उहाँले जानेजति जान्ने अरू पनि हुन सक्लान् तर त्यसलाई सुरुचिपूर्ण रूपमा पस्कने कला भएका अरू भेटिएनन् ।

उहाँको जादुमय आवाजमा मिसिएको सम्मोहनकारी शक्ति र विलक्षण क्षमता जो कसैमा पाइँदैन ।

कहिलेकाहीँ सुन्नु नपरे हुन्थ्यो भन्ने समाचार बाध्य भएर सुन्न पर्दा असाध्य दिक्क लाग्छ । अझै केही वर्ष संगत गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्दा लाग्दै वियोग सहनुपर्छ । घटनाले यति उद्वेलित बनाउँछ कि सम्मुख पुग्न समेत आँट आउँदैन । अचानक मुटुको धड्कन बढ्छ, आँखा रसाउँछन् । धर्ती भासिएजस्तो, आकाश खसेजस्तो लाग्छ । गत भाद्र ४ गते नेपाली समाजका यस्ता अमूल्य निधि प्रदीप गिरीले हामी सबैलाई छाडेर जानुभयो । राणा शासनको उत्तरार्द्धमा नेपाली धर्तीमा पैदा भएको एउटा ओजस्वी र मेधावी प्रतिभाको देह भौतिक रूपमा भस्मिभूत भयो ।

यस्तो आँखै अगाडिको सत्यलाई पनि पत्याउन निकै गाह्रो पर्ने रहेछ । प्रदीप दाइले यति चाँडै छाडेर जानुहोला भन्ने लागेकै थिएन । सानेपा कार्यालयको प्राङ्गण पुगेर उहाँको पार्थिव शरीरमा फूल चढाउनु पर्ला र शोक पुस्तिकामा श्रद्धाञ्जली लेख्नुपर्ला भन्ने सोचिएकै थिएन । सुरक्षाकर्मीले धेरैबेर उभिन दिएन, अन्तिम दर्शन गर्ने धित नमरी फर्कनुपर्‍यो ।

भारतीय राजनीतिको साङ्गोपाङ्गो जानकारी उहाँमा थियो । उहाँको भाषणमा गान्धी र मार्क्स हम्मेसी छुट्दैनथे । तर उहाँको मार्क्स बारेको दृष्टिकोणसँग पंक्तिकार कहिल्यै सहमत भएन । आचार्य कृपलानी, नरेन्द्र देव, विनोवा भावे, नेहरुजी, रोजा, लेनिन, ट्राटस्की उहाँका अभिव्यक्तिहरूमा बारम्बार आइरहने नाम हुन् । लेनिनबारे त पुस्तक नै लेख्नुभयो । यति मात्र होइन, उहाँमा विश्व राजनीतिको विशद ज्ञान थियो ।

अब्राहम लिंकन हुन् या चर्चिल अथवा माओत्सेतुङ, बेलाबेलामा चर्चा गरिरहनुहुन्थ्यो । एकपटक उहाँले बेलायती प्रधानमन्त्री मार्गरेट थ्याचरको प्रसंग ल्याउँदै भन्नुभएको थियो- साथीहरू, थ्याचरलाई युरोपेली राजनीतिले महान बनाइदिएको हो, नत्र उनी सामान्य प्रधानमन्त्री हुन् । त्यसपछि उहाँ युरोपका राजनीतिक उतारचढावबारे चर्चा गर्न लाग्नुभयो । घटना, पात्र, तिथि मिति र परिणामलाई कथात्मक र कलात्मक शैलीमा बताउनसक्ने उहाँको क्षमता बेजोड थियो । सुन्न बस्दा समय बितेको पत्तै नहुने । त्यस्तै, अर्को कार्यक्रममा रोनाल्ड रेगनका किस्सा सुनाउनुभएको थियो ।

उहाँको कुरा सुन्दा लाग्थ्यो, सबैसँग उहाँको अन्तरंग सम्बन्ध थियो । यता भारतका प्रसंगहरूको त उहाँ प्राधिकार नै हुनुहुन्थ्यो । हुन पनि भौगोलिक, सांस्कृतिक, सामाजिक र धार्मिक रूपमा अन्योन्याश्रित नेपाल/भारत सम्बन्धको ऐतिहासिक आयाम नबुझी नेपालमा राजनीति गर्न कठिन छ, भनिन्छ । प्रदीप दाइले नेपाली समाजमा यसको महत्त्व दर्शाइरहनुहुन्थ्यो । उहाँ कसैको कारिन्दा बन्नुभएन, कसैको आज्ञाकारी होइन । बाँचुञ्जेल आफ्नै मर्जीको मालिक हुनुभयो । उहाँले अक्सर उद्धृत गर्ने लोहिया, जयप्रकाश जोसँग उहाँको प्रगाढ सम्बन्ध थियो । त्यस्ता नेताहरूका बारेमा थप जान्ने उत्सुकता समेत जगाउनुभएको हो ।

कतिपय पात्र बाँचुञ्जेल यतिसम्म कि ऊ सम्बद्ध संस्था समेतका आँखाका कसिंगर जस्ता हुन्छन् तर मरणोपरान्त अनमोल मणिका रूपमा महिमा मण्डित गरिन्छन् । प्रदीप दाइ समेत यस्तो नियमित आकस्मिकताको अपवाद हुनुभएन, सधैंभरी शिकार हुनुभयो । उहाँमा अनगिन्ती कमजोरी नभएका होइनन् । बीपीका बारेमा समेत उहाँका आलोचनात्मक टिप्पणी स्वयं हामीले सुनेका छौं ।

कोइराला परिवारको आलोचकको रुपमा उहाँको छवि निर्माण भयो । तर गिरी स्वयं पनि आलोचनामुक्त हुनुहुन्थेन । उहाँ जत्तिको गतिलो मान्छेका बारेमा धेरैथरी टिकाटिप्पणी नआएका होइनन् । तथापि उहाँको योगदानले नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलन प्रज्ज्वलित छ । किन्तु नेपाली समाजका सचेत जमातलाई एउटै आग्रह छ, बाँचुञ्जेल यथोचित सम्मान नगरेर मरेपछि गोहीको आँशु नबगाउनु उत्तम हुन्छ । यो कुरा सबैको हकमा लागू हुन्छ । पंक्तिकार स्वयं चाहन्छ, मरेपछि दशथरी पदावलीबाट सुशोभित नगरियोस् ।  

हामी सबैले बुझ्नुपर्छ, व्यवस्थापन र मार्गचित्र समाज विकासको सूत्र हो । दुःखका साथ भन्नुपर्छ, प्रदीप दाइले समाजवाद भट्याए पनि सूत्र दिएनन् । पंक्तिकारको उहाँसँग यसै विषयमा मतभेद थियो र बारम्बार भइरह्यो । उहाँलाई अबको बाटोबारे बोल्न र लेख्न भन्ने यही पंक्तिकार थियो । उहाँले शास्त्र फलाक्न छाड्नुभएन, न सूत्र न मार्गचित्र बताउनुभयो । तथापि उहाँ प्रेरणा पुञ्ज हुनुहुन्थ्यो, जसलाई समातेर अघि बढ्न सकिन्थ्यो ।

यसको अर्थ उहाँ आफू मोक्षप्राप्तिको दिशामा अघि बढ्नु भयो । सारा दुनियाँको मोक्ष प्राप्तिलाई अठोटको रूपमा ध्यान दिनुभएन । उहाँले बुद्ध धर्मका दुई सम्प्रदायमध्ये आफ्नो मोक्ष चाहने एउटाको पक्षधरता लिएझैं भयो । जेसुकै भएपनि उहाँ लोकतन्त्रको एउटा अभेद्य स्तम्भ हुनुहुन्थ्यो, जसलाई ढाल्न कसैले आँट गरेन ।

बहुदल आएपछि नै उहाँको व्यक्तित्व चम्किएको हो । ०४८ मा उहाँले संसदको टिकट पाउनुभएन । ०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचन जितेर सांसद बन्नुभयो । त्यसबेलाको एउटा रमाइलो प्रसंग छ, स्वयं उहाँले बताउनुभएको । ०५१ सालमा कांग्रेसभित्र ठूलो झगडा थियो । मध्यावधि निर्वाचनमा गणेशमानजीको जनजागरण अभियानको नाममा देशैभरी उम्मेदवार उठेका थिए । यही क्रममा मोरङ क्षेत्र नं १ मा दुर्गा सुवेदी उठ्नुभएको थियो, गिरिजा बाबुका विरुद्ध ।  प्रदीप दाइलाई नोना आमाले दुई लाख चुनाव खर्च दिनुभएको रहेछ । उहाँले त्यही पैसा दुर्गा सुवेदीलाई पठाइदिनु भएछ, गिरिजाबाबु हराउन ।

मोरङ क्याम्पसको स्ववियु सभापति भएपछि उहाँले पंक्तिकारलाई राम्रोसँग चिन्न थाल्नुभयो र कहिले घिमिरेजी, कहिले सभापतिजी र कहिले गुरुजी भनेर बोलाउनुहुन्थ्यो ।

उहाँसँग फोनमा कुरा गरिरहन सम्भव थिएन । भेटघाटमा संक्षिप्त कुरा हुन्थे । उहाँ बोल्ने कार्यक्रम भरसक छुटाउन मन नलाग्ने । मोरङको एउटा कार्यक्रममा हाम्रो आग्रहमा उपस्थित भएर हाम्रा नेता हामीसँग रिसाउने गरी बोल्नुभयो । हामीले पर्वाह गरेनौं, हामी त उहाँका विचारको गहिरो प्रभावमा थियौं, फिदा र दिवाना थियौं ।

सामान्यतया लोकजीवनमा दिवाना बन्न के-के चाहिन्छ थाहा छैन तर हामी उहाँलाई चिनेदेखि दिवाना थियौं । नेपालमा प्रदीप दाइको पुस्ताका अरू कसैले पनि पार्टीका साथीहरूलाई यति साह्रो सम्मोहित गर्न सकेनन् । यसको तात्पर्य उहाँ कांग्रेस र लोकतन्त्रका लागि 'म्याग्नेट' र अमूल्य रत्न हुनुहुन्थ्यो । कांग्रेसले उहाँलाई भरपुर सदुपयोग गर्न सकेन या चाहेन । यो कुरा चीरकालसम्म खट्किरहने छ ।

कांग्रेसभित्र हामी वर्तमान प्रधानमन्त्री र पार्टी सभापति शेरबहादुर देउवालाई भेट्न पाउने योग्यता राख्दैनौं । उहाँको प्राथमिकता सूचीमा पर्ने सुयोग्य पात्रहरू अरु नै छन् । केही सुझाव दिन मन लाग्दा सार्वजनिक रुपमा भन्नुबाहेक विकल्प छैन । तसर्थ पंक्तिकार एउटा सुझाव राख्न चाहन्छ । प्रदीप गिरी स्वयं एक पाठशाला, विराट पुस्तकालय र ज्ञान केन्द्र हुनुहुन्थ्यो । उहाँको नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा ठूलो योगदान छ ।

प्रश्न उठ्छ, अब के गरी उहाँको योगदानलाई चीर स्मरणीय बनाउने त? मेरो सुझाव छ, सरकारले प्रदीप गिरी अध्ययन केन्द्र खोलोस्, जहाँ नयाँ पुस्ताका तरुणहरूलाई लोकतन्त्र पढाइयोस् । यसका विश्वव्यापी आयामहरू र एउटा सच्चा लोकतन्त्रवादी हुन आवश्यक सद्गुण, त्यसका आचार र व्यवहारको शिक्षा दिइयोस् ।

एउटा त्यस्तो एकेडेमी जहाँको कोर्स पूरा गरेपछि सच्चा लोकतान्त्रिक चरित्र निर्माण होस् । समाजवाद बुझ्न चाहनेहरूको एउटा त्यस्तो प्रतिष्ठान, जसले आफ्नो ज्ञानको अधुरोपनलाई पूर्णता दिन सकोस् । यसले संसारको ध्यान खिचोस् र "योग्यतन्त्र" अर्थात् मेरिटोक्रेसीलाई प्रबर्द्धन गरोस् । यसको विस्तृत परियोजना प्रस्ताव मागिएमा तयार गर्न सकिन्छ  । भारी मनले भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली प्रदीप दाइ !