दशैंमा टीकाको विशेष महत्त्व छ । नवरात्रको दशौं दिन अर्थात् विजयादशमीको दिन आफूभन्दा ठूला तथा मान्यजनबाट टीका–जमरा लगाई आशिर्वाद ग्रहण गर्ने प्रचलन छ ।
 
खसआर्य समुदायले दशैंको अवसरमा रातो टीका लगाउने गर्छन् । टीका दही, अक्षता र रातो रंगको मिश्रणबाट तयार गरिन्छ तर जनजातिहरूमध्ये किराँत समुदायमा सेतो टीका लगाउने प्रचलन छ । राई, लिम्बु, मगर, तामाङ, थारु लगायतका समुदायले सेतो टीका लगाउने गर्छन् ।

सेतो टीकामा दही र चामल (अक्षता) मात्र मिश्रण गरिएको हुन्छ । यी समुदायले दशैंको टीका मात्र होइन, अन्य शुभकार्यमा पनि सेतो रंगकै टीका लगाउने गर्छन् । जनजाति भए पनि नेवार समुदायले रातो रंगकै टीका लगाउने गर्छन् । 

किन लगाउँछन् किराँतीहरू सेतो टीका ? 

खसआर्य समुदायले रातो टीका लगाउँदा केही जनजाति समुदायले किन दशैंको टीका सेतो लगाउँछन् भन्नेबारे खास तथ्य फेला परेको छैन । संस्कृतिविद्हरूले सेतो टीका लगाउनुका कारणबारे विभिन्न तर्क गरेका छन् । 

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका उपकूलपति एवं संस्कृतिविद् डा. जगमान गुरुङ दशैं मनाउने सबै जातिले आरम्भमा सेतै टीका लगाउने गरेको बताउँछन् । उनले एक सार्वजनिक कार्यक्रममा शुरूआतमा खसआर्य समुदायले पनि सेतै टीका लगाउने गरेको दाबी गरेका थिए ।

उनले भनेका थिए, ‘पहिले रंग कहाँबाट पाउनु ? बाहुन–क्षेत्रीको पनि सेतै टीका हुन्थ्यो । पछि भारतबाट रातो रंग ल्याएर लगाएका हुन् । दुल्लुतिर दही चामलमा बेसार मुछेर लगाइन्छ । तनहुँका एकथरी अधिकारी (थामी अधिकारी) को कूल पूजामा सेतो टीका चलाउनुपर्छ । उहाँहरूको कूल देवताको पूजामा सेतो चल्छ ।’ 

डा. गुरुङ रातो टीकाको चलन नेवार समुदायले शुरू गरेको दाबी गर्छन् । पहिले व्यापारसँग जोडिएकाले पनि रातो रंग नेवार समुदायको पहुँचमा पुगेको र पछि मात्र खसआर्य समुदायले रातो टीका लगाउन थालेका उनको भनाइ थियो । 

कतिपय जनजातिहरू दशैं पर्वलाई आफ्नो मौलिक पर्वका रूपमा स्वीकार गर्दैनन् । विशेष गरेर किराँत समुदायले दशैंलाई आफ्नो पर्व नभएको बताउँछ । किराँत समुदायका अगुवाहरूले बेलाबेलामा दशैं बहिष्कार अभियान पनि सञ्चालन गर्ने गरेका थिए । खासगरी २०४६ सालको जनआन्दोलपछि गोरेबहादुर खपाङ्गी लगायतका नेताहरूले जनजातिले दशैं मनाउन नहुने र टीका लगाउन नहुने अभियानको नेतृत्व गरेका थिए । 

किराँत समुदायको सभ्यता तथा धर्म ‘मुन्धुम’मा आधारित छ । मुन्धुमी संस्कारकै आधारमा किराँत समुदायको धर्म–संस्कार चलिरहेको छ । मुन्धुम धर्मको अध्ययन गरिरहेका भोगिराज चाम्लिङ मुन्धुममा दशैंका विषयमा केही उल्लेख नगरिएको बताउँछन् । आफूले गरेको अध्ययनमा हालसम्म दशैं पर्वका विषयमा केही पनि उल्लेख गरिएको नपाएको उनले बताए । त्यसैले दशैंमा टीका लगाउने प्रचलन किराँत समुदायका लागि आयातित संस्कृति भएको उनी बताउँछन् । 

पछिल्लो समय दशैं विरोधी अभियान चलेको छैन । नेपाल बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक मुलुक भएकाले देशभित्रका सबै जातजाति, भाषाभाषी तथा धार्मिक समुदायबीच अन्तर्घुलन भइरहेको र एकले अर्काको संस्कार, संस्कृतिलाई स्वीकार गर्दै जानुपर्ने मत बलियो बनेको छ । 

सेतो टीका विद्रोहको प्रतिक हो ?

तत्कालीन राजा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरण गर्नुपूर्व पूर्वतिर पल्लो किराँत, माझ किराँत, विजयपुर लगायतका राज्य थिए । विक्रम संवत् १८३१ सालभन्दा अगाडिसम्म पूर्वमा किराँत राज्यहरू अस्तित्वमा थिए । 

नेपाल एकीकरणका बेलामा लिम्बुवान राज्य र पृथ्वीनारायण शाहका सेनाबीच सम्झौता भएको लिम्बुवान अगुवाहरू बताउँछन् । तत्कालीन बहादुर शाहको नेतृत्वको गोर्खाली सेना र लिम्बुवान सेनाबीच लिम्बुहरूको ‘किपट’ (जमिन माथिको स्वामित्व) नखोस्ने शर्तमा एकीकरण भएको विभिन्न दस्तावेजमा पनि उल्लेख गरिएको छ । 

विक्रम संवत् २०२१ सालमा भूमिसुधार लागू भएपछि मात्र लिम्बुवानको ‘किपट’ खोसिएको गुनासो छ । पछि शासकहरूले विक्रम संवत् १८३१ सालको सम्झौतामा उल्लेख गरिएको शर्त विपरीत ‘किपट’ खोसेको किराँती अगुवाको गुनासो छ । पछि राज्यले ‘किपट’ मात्र खोसेन, त्यसपछि धार्मिक र सांस्कृति हिसाबले पनि जनजातिमाथि आक्रमण भएको लिम्बुवान नेता कुमार लिङदेन बताउँछन् । जनजातिका धर्म संस्कारलाई जबरजस्ती हिन्दूकरण गरिएको उनको दाबी छ । 

एकीकरणपछि जनजातिहरूमाथि तत्कालीन शासकहरूले धार्मिक र सांस्कृतिक हिसाबले पनि आक्रमण गरेको, हिन्दू धर्म र संस्कारलाई अगाल्न बाध्य पारेको कतिपय जनजाति अगुवाको तर्क छ । त्यसअघि लिम्बु समुदायमा दशैं पर्व मनाउने प्रचलन नरहे पनि राज्यकै तर्फबाट जबरजस्ती दशैं मान्न बाध्य पारिएको लिङदेनको भनाइ छ ।

जनजाति अगुवाहरू दशैंको अष्टमीको दिन मार (पशुबली) हान्नैपर्ने बाध्यकारी नियम जनजातिहरूमाथि थोपरिएको आरोप लगाउँदै आएका छन् । जनजाति अगुवाले विशेषगरी किराँत राज्य भएका क्षेत्रमा दशैंको मार हानेर घरको भित्ताका पशुको रगतले हातको छाप हान्नैपर्ने नियम लागू गरिएको बताउने गरेका छन् । 

राज्यकै तर्फबाट दशैं मान्न बाध्य पारिएपछि विरोधको प्रतिक स्वरूप रातो टीकाको सट्टामा सेतो टीका लगाउने प्रचलन शुरू भएको तर्क गर्ने जनजाति अगुवाहरू पनि भेटिन्छन् । खसआर्य समुदायले दशैंको टीका दशमीको दिनदेखि कोजाग्रत पूर्णिमासम्म लगाउने गरे पनि जनजाति समुदायले दशमीका दिनबाहेक अन्य दिनमा टीका लगाउने गर्दैनन् । पछिल्लो समय खसआर्य समुदायसँग घुलमिल भएर बसेका जनजातिले दशमीदेखि पूर्णिमासम्म नै टीका लगाउने गरेका छन् । यो सामाजिक अन्तर्घुलनको कारण मात्र भएको बताइन्छ । 

दशमीदेखि कोजाग्रत पूर्णिमासम्म टीका नलगाई जनजातिहरूले १ दिन मात्र दशैंको टीका लगाउनुले पनि बाध्यात्मक रूपमा आफूहरूले दशैं मनाउन थालेको पुष्टि हुने जनजाति अगुवाहरूको तर्क छ ।