रूकुम पश्चिम र जारजरकोटमा ओइलाएका सयपत्री फूल अनि ज्यूँदा सपना

मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्,​
दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। 

हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत निकै सुनिन्छ, विशेषगरी दशैंतिहारका सन्दर्भमा ।

युद्धकालमा भर्खरै घर छाडेर पूर्णकालीन भएका कतिपय कार्यकर्ता साथीले तिहार आसपासमा आफूले बोकेको रेडियोमा यो गीत बज्दा निकै भावुकताका साथ सुन्ने गर्थे । मलाई भने यो गीतले सबैभन्दा बढी यसपटक छोयो ।

नेपालीहरूको निकै ठूलो चाड तिहारको पूर्वसन्ध्यामा जाजरकोट, पश्चिम रुकुम र आसपासका जिल्लामा भूकम्पले जुन अकल्पनीय क्षति पुर्‍यायो, त्यो दृश्यले भाइटीकामा मखमली र सयपत्री मालाको सजावटमा खुशी साटासाट गर्न सकिने स्थिति रहेन । घरका फूलजस्ता मान्छेहरू र आँगनका सयपत्री फूलहरू सबै एकै झट्कामा चुँडेको भुइँचालोले छाडेका भग्नावशेष हेर्दा पुर्पुरोमा हात लगाएर आँसु पुछ्नुपर्ने अवस्था आयो । 

दशैंलगत्तै अर्को ठूलो चाड तिहारको तयारी सबैले गरेकै थिए । बारीमा सयपत्रीको जोहो, भाइ–बहिनी भेटघाटको तयारी आफ्नो क्षमताअनुसार चलिरहेका बेला कात्तिक १७ को त्यो चकमन्न रातले यो वर्षभरि त्यस क्षेत्रमा अन्धकार हुनेगरी कैयौं परिवारका सुन्दर सपनाहरू निमोठ्यो । फूलजस्ता लालाबालाहरू निमेषभरमै चुँडिए । कैयौं परिवारको वंश नामेट भयो । कोही घाइते र अपांग भएर जीवन धान्नु पर्ने अवस्थामा छन् । अधिकांश गाउँहरू ध्वस्त बने । सग्लोघर पाउनु दुर्लभ र अपवादको स्थिति छ । 

भूकम्प प्रभावित र प्रताडित सबै परिवार विक्षिप्त छन् । तिनका मन र भावनाहरू चर्किएको शिशा झैं छन् । तिनले आफूलाई जिन्दगीकै एक्लो महसुस गरिरहेका छन् । जब म ती उजाड बस्तीहरूमा पुगें, उनीहरूले मलाई आफ्नो निराशा र उदास भावनाहरू सुनाए । जीवनले फेरि लय समात्नेमा तिनलाई शंका छ । 

कतिपय ठाउँमा भूकम्पले मारिएका आफ्ना आफन्तहरू सम्झेर भक्कानिँदै उनीहरूले मलाई सोधे– के तपाईं हाम्रो सहारा बन्न सक्नुहोला त ? ती उदास अनुहार, त्यो बेसहारा अनुभूति र सम्हाल्न नसकिएर बगेको आँसुलाई कुन शब्दमा व्यक्त गर्न सकिन्छ, मलाई थाहा छैन । मैले निकै भावुकताका साथ उनीहरूको प्रश्नको जवाफमा सकारात्मक सन्देश दिने गरी टाउको हल्लाएँ । 

यतिबेला उनीहरूलाई आधारभूत आवश्यकतासँगै ढाडस र हौसला पनि चाहिएको छ । यो महाविनाश एक–दुईजनाले पार लगाउन सक्ने कुरा होइन, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको सहयोगविना प्रभावितहरूको जीवनलाई लयमा फर्काउन सहज छैन । फेरि पनि उनीहरूले शंका र विश्वास मिश्रित स्वरमा जसरी सहाराको वचन मागेका छन्, त्यसमा भौतिक रूपमा उभिएर कसै न कसैले विश्वास दिलाउनै पर्छ ।

प्रभावित क्षेत्रका भत्किएका घर, भत्किएका मन, भत्किएको सामाजिक मनोविज्ञान अनि त्रिपालभित्र सकसपूर्ण जीवन बाँचिरहेका उनीहरूलाई मैले वचन दिनैपर्थ्यो, दिएँ । 

मलाई लाग्छ, म मेरो सामाजिक जीवनको अग्निपरीक्षामा छु । ५० को दशकदेखि उनीहरूले ममाथि विश्वास गर्दै आए । मेरो आदेशमा कतिले भौतिक शरीर गुमाए । कतिले राजनीतिक चाहना र महत्त्वाकांक्षा थाती राखे । मेरै वचनमा कतिले आफ्ना आन्तरिक कलह र शत्रुतालाई थाती राखेर सामाजिक एकताका लागि हात र काँध मिलाए । मैले जे कोशिश गरें, त्यो पनि उनीहरूलाई थाहा छ । मैले जे गर्न सकिनँ, त्यो पनि उनीहरूलाई थाहा छ । मेरा सबल र दुर्बल पक्षहरू पनि उनीहरूलाई थाहा छ । 

मलाई उनीहरूले ऐनामा जत्तिकै प्रस्ट हुनेगरी देखेका छन् । फेरि पनि उनीहरूले निर्णायक घडीमा आउँदा आड–भरोसा र विश्वास दिलाएका छन् । जाजरकोट होस् वा रुकुम, मलाई हरेक बस्तीको कुनै पनि घर बिरानो छैन । निर्वाचन क्षेत्र भएकाले पश्चिम रुकुमले अलि बढी आश गर्छ होला, फरक त्यत्ति मात्र हो । यसपटक उनीहरूले मलाई गम्भीरताका साथ हेरेका छन्, प्रभावित क्षेत्रमा झण्डै १५ दिन जनतासँग रहँदा मलाई अझ गहिरो गरी यो अनुभूति भयो । 

उनीहरूलाई सहयोगका लागि मेरो भूमिका कति रहन्छ ? भौतिक संसाधनका अतिरिक्त बिरक्तिएका मन र भाँचिएको साहसलाई पूर्ववत् अवस्थामा ल्याउनुपर्ने चुनौती थियो र अझै छ । भूकम्पको त्रासले विक्षिप्त भएका घरपरिवारमा आशाको सञ्चार कसरी भर्ने ? उनीहरूभित्रको निराशा र दिक्दारीपनलाई कसरी न्यूनीकरण गर्ने ? टुटेको साहसलाई कसरी मजबुत बनाउने ? खुम्चिएका हौसलाहरूलाई कसरी पुनः बुलन्द बनाउने ?

यी तमाम भौतिक र मनोवैज्ञानिक अभाव, दबाब, प्रभाव र असरहरूलाई कसरी सही ट्र्याकमा ल्याउने यी सबै कुराहरू हाम्रासामु प्रमुख चुनौती बन्दैछन् । यस्तो अवस्थाका बीच मैले आफूलाई तिहारमा भाइटीकाको आशिष लिएर सन्तुष्ट बन्ने देखिनँ । पार्टीले दिएको ३ महिने अभियानको जिम्मेवारीका कारण दशैंमा घर नपुगेको म दीपावलीमा काठमाडौंमै रहन सक्थें, तर त्रिपालमुनि जनता छाडेर, उनीहरूको आँसु र अभावलाई बेवास्ता गरेर दीपावलीको रमझममा मनोरञ्जन लिने कुरा मनले स्वीकार गर्न सक्दैनथ्यो । 

मैले परिवारका सदस्यहरूलाई भनें, यसपटक तिहारमा म जिल्लाका विक्षिप्त परिवारसँगै हुन्छु । हामी शोकमा छौं । शोकमा खुसियाली साटासाट गर्न सकिँदैन । सकारात्मक कुरा के भने श्रीमती र परिवारका सदस्यहरूलाई त्यो महसुस पहिले नै भैसकेको रहेछ । श्रीमतीले काठमाडौंको डेरामा पनि दीपावलीको तयारी नहुने कुरा परिवारका सदस्यलाई भनिसकेकी रहिछन् । पीडा र शोकमा खुशी साट्न सकिँदैन भन्ने साझा बुझाइ स्वाभाविक रूपमा बन्दोरहेछ । 

जिल्लामा जनताको अवस्था हेर्ने हो भने यो वर्ष नै शोकको वर्षजस्तो छ । यस वर्षले त्यहाँका जनताका वर्तमान रहर, इच्छा–आकांक्षा मात्र मारेन, कैयौं सुन्दर सपना र सुनौला भविष्यहरू मारेको छ । प्रगतिको एउटा रफ्तारमा हिँडेका परिवारहरू थिए, उनीहरूको पाइलाको गति रोकिएको छ । उनीहरूले जुन लक्ष्य र उद्देश्यका लागि आफूलाई तयार पारेका थिए, अब त्यसबाट केही समयका लागि पछि हटेका छन् ।

उनीहरूका जुन प्राथमिकताहरू थिए, ती फेरिएका छन् । उनीहरूको आर्थिक र सामाजिक हैसियतको सकारात्मक गति रोकिएको छ । राज्य र समाजलाई गर्न सकिने आर्थिक र सामाजिक योगदानहरू शून्यमा झरेका छन्, बरु राज्यसँग आर्थिक र सामाजिक अस्तित्वका लागि सहयोग अपेक्षा गर्नुपर्ने समय आएको छ ।

यो एकप्रकारले भूकम्प प्रभावित क्षेत्रका लागि समग्र रूपमा भयानक ‘सेटब्याक’ हो । प्राकृतिक विपत्तिका कारण आएको आर्थिक–सामाजिक ‘सेटब्याक’को पुनरुत्थान वास्तवमै चुनौतीपूर्ण छ । समाज विकासको स्वाभाविक नियमलाई तीव्र गति दिन सकिन्छ, तर पुनरुत्थानमा सामान्य सामर्थ्यले काम गर्दैन किनकि त्यहाँ मानिसहरूलाई त्रिपालसम्म पुर्‍याइदिनु, भत्केका घरहरू बनाइदिनु र दुईचार महिनाका लागि राहतको जोहो गरिदिनु मात्रै छैन । मैले अघि नै भनें, मनोवैज्ञानिक रूपमै नागरिकलाई सामाजिक अस्तित्वको पुरानै लयमा ल्याउन थुप्रै प्रकारका मोटिभेसन जरुरी हुन सक्छ । 

मेरो यसपटकको निष्कर्ष के हो भने भूकम्प प्रभावित बस्तीहरूको राम्रो पुनर्निर्माण गर्न सकियो भने पीडित र प्रभावितहरूको आशा, सपना र भविष्य ज्यूँदै रहनेछन् । मानवीय क्षतिबाहेकका भौतिक क्षतिहरूको परिपूर्ति सम्भव छ भन्ने विश्वास दिलाउन सकियो भने र मानव जातिले आफ्नो क्रमिक विकासका चरणमा प्राकृतिक विपत्तिमा करोडौं मानिसहरू गुमाएको छ र त्यो संघर्ष गर्दै आफूलाई थप सशक्त बनाएर आजको युगसम्म आइपुगेको हो भन्ने कुरा राम्ररी सम्झाउन सकियो भने चाडबाडहरू फेरि पनि आइरहने छन् र समृद्ध मान्छेले आफ्ना सभ्यतामा थप सकारात्मक योगदान गर्दै रीतिरिवाज र चाडपर्वहरूको सम्वद्र्धन गरिरहने छन् । यसपटक चुँडिएका मनहरू जोड्नु र उनीहरूमा आशा जगाइराख्नु हाम्रो प्राथमिकता हो र रहिरहनेछ ।