स्वधर्म भन्ने शब्द हामीमध्ये धेरैले सुन्ने गरेका छौँ । स्वधर्मको आदि शिक्षक, प्रचारक वा आचार्य भगवान् कृष्ण हुन् । उनले सर्वप्रथम अर्जुृनलाई यसको शिक्षा दिएका थिए कुरुक्षेत्रको युद्ध मैदानमा । यसका आधुनिक व्याख्याता भने शिवपुरी बाबा हुन् । उनको स्वधर्म शिक्षा सम्बन्धी केही पुस्तक नै प्रकाशित छन् । यस आलेखमा यसैबारे प्रकाश पार्ने प्रयास गरिएको छ ।  

कतिलाई लाग्न सक्छ आफू जुन धर्मको अनुयायी छ त्यही नै स्वधर्म हो । यसरी हेर्दा हिन्दू हुनु, बौद्ध हुनु, इस्लाम वा इसाई हुनु नै उनीहरूका लागि स्वधर्म हो भन्ने बुझिन्छ हुन्छ तर, यथार्थ त्यस्तो छैन, होइन । हिन्दू, बौद्ध, मुस्लिम, इसाई आदि धर्म नभई सम्प्रदाय हुन् । धर्मको अर्थ स्वभाव हो भने स्वधर्मको अर्थ हुन्छ आफ्नो स्वभाव । साथसाथै यसले काम र कर्तव्यलाई पनि बुझाउँछ । यसबाट के प्रष्ट हुन्छ भने देश, काल, परिस्थिति परिवेशअनुसार तोकिएको काम र कर्तव्य काम र कर्तव्य नै स्वधर्म हो । 

यस अर्थमा भन्नुपर्दा युद्धमा खटिएको सिपाहीका लागि मार्नु र मर्नु नै स्वधर्म हुन्छ । यस्तो अवस्थामा कसैमाथि दया देखाउन पनि हुँदैन र हतियार चलाउन हिचकिचाउन पनि हुँदैन । अन्यथा त्यो परधर्म बनेर भयावह अवस्था सिर्जना हुन्छ । त्यस्तै उपचारका लागि खटिएका चिकित्सकका लागि बिरामीको ज्यान बचाउनु नै स्वधर्म हो । होइन कसैको ज्यान लिन खोजियो वा प्रयास गरियो भने त्यसले परधर्मको रूप लिन्छ डर लाग्दो अवस्था सिर्जना हुन पुग्छ । यसलाई हामी निम्न उदाहरणबाट थप प्रष्ट हुन सक्छौँ ।  

मानौँ हामी कर्मयोगी छौँ । कर्मयोगीहरू धेरै किसिमका हुन्छन् । विद्यार्थी हुन सक्छौँ, व्यपारी हुन सक्छौँ । कृषक हुन सक्छौँ, शिक्षक वा कर्मचारी हुन सक्छौँ । अथवा कर्मयोगमा लागेका अरू नै कोही हुन सक्छौँ । यस्तोमा विद्यार्थी छौँ भने असल विद्यार्थी बन्ने । व्यापारी हौँ भने कुशल व्यापारी बन्ने । कृषक भए कृषक नै बन्ने । शिक्षक भए शिक्षक नै बन्ने । कर्मचारी भए कर्मचारी नै बन्ने । भान्छे भए भान्छे नै बन्ने र ड्राइभर भए ड्राइभर नै बन्ने । यसबाहेक केही पनि नबन्ने । अर्थात् जुन काममा लागिएको छ सो काम गरुन्जेल त्यही मात्र बन्ने । यही नै स्वधर्म हो । प्रायः गडबडी कहाँ हुन्छ हुन्छ भने हामी एकैसाथ धेरै बन्न पुगिरहेका हुन्छौँ तर स्वधर्ममा यस्तो छुट छैन, हुँदैन ।    

ज्ञानमार्गका अनुयायी छौँ भने पनि त्यस्तै हो । ज्ञानयोगमा लाग्नेले ज्ञानयोगी मात्र बन्नुपर्ने हुन्छ । त्यसैको खोज अनुसन्धान गर्नुपर्र्ने हुन्छ । त्यसैमा हराउनुपर्छ, त्यसैमा रमाउनुपर्छ । काम जुनसुकै गरे पनि हुन्छ तर यसमा पहिलो शर्त के हुन्छ भने त्यसैमा भिज्नुपर्ने बानी बसाउनुपर्छ । जब आकण्ठ भिजिन्छ वा भिज्न पुग्छौँ तब त्यहीँबाट रसाउन र टुसाउन थालिन्छ । फल पाउन वा प्राप्त गर्न लागिरहनुपर्छ । यसमा धैर्य पनि चाहिन्छ उत्साह पनि चाहिन्छ । केही दिन्छ भने पनि यसैले दिन्छ । कहीँ पुर्‍याउँछ भने पनि यसैले पुर्‍याउँछ । शुरूमा जोडतोडले लाग्ने र केहीपछि सफल भइन्न कि भनेर चिन्ता गर्न थाल्ने हो भने कहीँ पनि पुगिन्न । 

होइन हामी भक्तियोगका अनुयायी छौँ भने भक्तियोगमै रमाउने बानी बसाउनुपर्छ । यसमा पहिलो शर्त के हुन्छ भने स्वदोष दर्शनको प्रयास । जबसम्म परदोष दर्शन गर्न छाडिन्न तबसम्म यस मार्गको अनुयायी बन्न सकिन्न । दोस्रो शर्त हो आफ्नो कमजोरी खोज्ने र हटाउने प्रयास गर्ने । तेस्रो शर्त के हुनुपर्छ भने आफ्नो कसैसित केही पनि नमाग्ने । माग्न थाले प्रेमको धारा टुट्छ । प्रेमको धारा टुट्छ तब सके केही पनि नपाइएला । पाइहाले पनि जति मागिएको छ त्यति मात्र पाइएला ।  

होइन ध्यान योगी छौँ भने ध्यानयोगी नै बन्ने । ध्यानयोगीबाहेक केही पनि नबन्ने । हामी ध्यान गर्न त बसेका हुन्छौँ तर, ध्यानभन्दा अरू नै बढी गरिरहेका हुन्छौँ भने सच्चा ध्यानी बन्न सकिन्न । ध्यान गर्न बसेको मानिसले अरूनै गर्न थाल्ने हो भने त्यो स्वधर्म नभई परधर्म हुन पुग्छ, समय र स्रोतको बरबादी बाहेक केही पनि गर्दैन । 

यी स्वधर्म र स्वधर्मका केही उदाहरण हुन । यस्ता उदाहरण अरू पनि हुन सक्छन् । मूल कुरो पहिले के गर्ने वा बन्ने भने निर्क्यौल गरी काम शुरू गर्नुपर्छ । जब सुरू गरिन्छ त्यसपछि त्यसैमा लागिरहनुपर्छ । रुने, कराउने, हाँस्ने, रमाउने जे गर्ने हो के गर्ने हो त्यसैमा गर्नुपर्छ । केही समयको नियमित अभ्यासपछि स्वतः स्वधर्मको अनुयायी बन्न पुगिन्छ ।