निर्मोही राज्य र युगीन अवतारको प्रतीक्षामा नेपाली समाज

रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन ।  सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रतीक्षा गर्नु यस्तो समाजको मौलिक प्रवृत्ति हो ।  त्यसैले सायद हामी नेपालीहरू लामो समयदेखि युगीन अवतार पर्खिरहेका छौं ।  

अकस्मात् कोही जादुगर  प्रकट भइदेला र हामी सबैको कल्याण गरिदेला भन्ने ठूलो आशामा बाँचेका छौं । यो प्रतीक्षा मानव समाजको लागि विडम्वनापूर्ण मुर्खता हो । विश्व राजनीतिमा विशिष्ट र मौलिक पहिचान बनाएको गान्धी विचारधारा अवतारवादका विरुद्ध छ । हुन त स्वयं यस विचारधारालाई गान्धीवाद भन्न थालिएको छ । र स्वयं गान्धी एक अवतार बन्ने खतरा छ । आफ्ना लागि स्वयं आफैं पौरख गर्ने मान्यता नैं व्यवहारिक तथा बुद्धिमत्तापूर्ण छ, जुन बाटोमा गान्धी हिँडेका थिए ।  उनले ब्रिटिशराजविरुद्ध 'सत्याग्रह'को बाटो अवलम्बन गरे ।

 तर, हामी नेपालीहरू आफ्नो पहिचान र ऐतिहासिक चरित्र बिर्सिएर कुनैं चमत्कार पर्खेर बसेका छौं । योभन्दा ठूलो दुर्भाग्य अरु हुन सक्तैन ।  हामी कतिञ्जेल पर्खिन्छौं र कहिलेसम्म राज्य निर्मोही बनिरहन्छ, यसको कुनैं क्षितिज देखिएको छैन ।  जबसम्म हामी कर्ममा विश्वास गर्थ्यौं, निकै स्वाभिमानी थियौं, बहादुर र सम्मानित थियौं । तर, जब आफ्नो बुद्धि र श्रममा भर गर्न छाड्यौं, आजको अवस्थामा पुग्यौं । यसको दोष अरुलाई दिन पाइँदैन । तर, हामीले यसको दोष हाम्रो भाग्य र प्रारब्धलाई दिएका छौं ।

नेपालको राजनीतिक नेतृत्वले हामीसँग उपलब्ध पौराणिक शास्त्रहरू र राजा महाराजाहरू अथवा दुनियाँका असल शासकहरूका जीवन चरित्र थोरैमात्र अध्ययन गरेको भए वर्तमान राजनीतिमा यति धेरै विकृति देखापर्ने थिएनन् । साथै छरछिमेकका दृष्टान्त मात्र हेरेको भए पनि यस्तो दुर्दिन झेल्नुपर्ने थिएन । राज्य, राजनीति, शासनसत्ता र नागरिकप्रति राज्यको कर्तव्य के हो ? भन्ने कुरा थोरैमात्र बुझेको भए पनि नेपालका सरकारहरूसँग नेपाली जनता यति धेरै चिढिने थिएनन् । साथै नयाँ पुस्ता यत्रो विधि बिरक्तिने थिएन ।

बडो दुःखका साथ भन्नुपर्छ, ठूल्ठूला राजनीतिक परिवर्तनपछि सत्तामा पुगेका नेताहरूले जनभावना अनुकूल काम गर्न सकेको भए यस्तो दुर्दिन देख्नुपर्ने थिएन । हामी सबैले बुझ्नुपर्छ राजनीति भनेको, जनताको सुख र खुशी हो । त्यसमा पनि लोकतान्त्रिक राजनीति भनेको केवल सत्ता र ओहदा मात्र होइन । आवधिक निर्वाचन, दलहरूबीचको प्रतिस्पर्धा, निर्वाचनको जीत र हार, सत्ता प्राप्ति या विपक्षको भूमिकाजस्ता कुरा प्राविधिक मात्र हुन् । तर, यसैलाई सम्पूर्ण राजनीति ठान्ने पेसेवर राजनीतिज्ञहरूका कारण नेपाली राजनीति नयाँ पुस्ताका माझ असाध्यै अलोकप्रिय र बदनाम भएको छ ।

यसको जिम्मा समकालीन राजनीतिक दलहरू र दलका नेताहरूले लिनुपर्दछ । यति लामो समयसम्म शासनमा बसेका राजनीतिक दलहरूले वर्तमान बेथितिको भारी अरु कसैलाई बोकाएर उम्किन पाउँदैनन् । तर, हाँस्यास्पद कुरा त के भने दोष जति अरुको थाप्लोमा खन्याएर आफूलाई गतिलो देखाउन हामी भरमग्दुर प्रयत्न गरिरहेका छौं, जुन एकदमै असम्भव छ ।​​ 

बेलायती प्रधानमन्त्री तथा दोस्रो विश्वयुद्धका हिरो  विस्टर्न  चर्चिलले  विश्वयुद्धपश्चात् संसदीय निर्वाचन हारे । हाउस अफकमन्समाफर्किन उनले थप एक चुनाव पर्खिनु पर्‍यो । त्यसबीच उनले साहित्य तर्फकोनोबेलपुरस्कारसमेत प्राप्त गरे । अर्को चुनावसम्मबेलायतीहरूकोउनीप्रतिकोपूर्वधारणापनि बदलियो र चुनाव जिताए । नत्रविश्वयुद्धताकाउनीप्रति बनेको धारणा यथावत् रहेको भए सक्रिय राजनीतिमा उनको पुनरागमन सम्भव थिएन ।

यस  प्रसंगलाईयहाँ उद्धृत किन गरिएको हो भने राजनीतिज्ञले कहिलेकाहीँ  जनआवाजलाईपनि सुन्नुपर्छ, आफ्ना कमजोरी स्विकार्नु पर्छ र आफूलाई सुधार्नु पर्छ । म नै सबैथोक हुँ भन्ने अतिवादी चिन्तन परित्याग गर्न सक्नुपर्छ । अझ लोकतान्त्रिक सिद्धान्तका अनुयायी हुँ भन्ने राजनीतिज्ञहरूले त विधिको पालना र सुधारलाई जीवन पद्धति बनाउन सक्नुपर्दछ ।  तर, नेपाली राजनीतिज्ञहरूको बुझाइ यस्तो छैन । उनीहरूको सबैभन्दा ठूलो खुबी बारम्बार सत्तामा पुग्नु तर, केही लछारपाटो लाउन नसक्नु हो  भन्ने कुरा पछिल्लो घटनाक्रमबाट प्रमाणित भएको छ । जे-जस्तो  तरकिब अपनाएर भए पनि सत्तामा पुगी छाड्ने प्रवृत्ति नेपाली राजनीतिज्ञहरूको विशिष्ट चिनारी हो । नेपाली राजनीतिज्ञहरूलाई  उछिन्न सक्ने राजनीतिज्ञहरू संसारमा धेरै कम हुनसक्छन् ।

अर्को कुरा नेपालका राजनीतिक दलहरूका लागि 'सत्ता', राजनीतिमा टिक्ने निर्विकल्प आधार भएको छ ।सत्तामार्फत्  राज्यको ढुकुटी दोहन गरेर आफूलाई बलियो बनाउने गरेको पाइन्छ ।  यसबाहेक  भोलि आउने पुस्ताले स्मरण गर्न योग्य, गौरव गर्न लायक र  अरुलाई  बताउन योग्य कुनै काम र बहादुरी गर्न सकेका छैनन् । तर, राजनीतिमा आफू जति बहादुर कसैलाई ठानेका छैनन् । राजनीतिक परिवर्तन मात्र सबै थोक होइन भन्ने कुरा बीपी र गणेशमानजस्ता नेताले धेरै पहिले  नैं  समय  मैं  औंल्याएका थिए । 

कुनै पनि समाज वा राष्ट्रका लागि साढे तीन दशकको समय निकै लामो र पर्याप्त समय हो ।  हामीले यति अवधि सत्ता  स्वार्थमा  ख्याल ठट्टा गर्दागर्दै गुजार्यौंभन्दा फरक पर्दैन ।  इतिहासले प्रदान गरेको अवसर र समयको महत्व हामीले बुझ्नै सकेनौँ । हाम्रा सन्तति र आउने  समयप्रतिको  दायित्व निर्वाह गर्न सकेनौं । यस  गैरजिम्मेवारीका  लागि जति माफी मागे पनि कम नै हुनेछ ।

यस्तो गैरजिम्मेवारी संसारमा अन्यत्र कमै पाइन्छ । जनतालाई निर्वाचन र आन्दोलनमा प्रयोग मात्र गर्ने र आफ्नो दायित्व पूरा नगर्ने निर्मोही राज्यको पहिचान बनाएको हाम्रो देश विश्वसामु कति प्रतिष्ठित छ, हामी सबैलाई थाहा छ । न त जनताले बुझाएको एक एक पैसाको सदुपयोग छ, न वैदेशिक अनुदान र ऋणको । निरन्तर रूपमा आजसम्मका सरकारहरूबाट बदमासी हुँदै आएको छ । जनताको रोदन र क्रन्दन सुन्ने यहाँ कोही पनि छैन । तथापि हामी  आँखा चिम्लेर ढुक्कसँग बसेका छौं । 

हिजोआज नेपाली राजनीतिले निर्धारित बाटो, सामान्य संस्कार र मूल्य मान्यतासमेत गुमाउँदै गएको देखिन्छ ।  यही रवैया र गतिमा अघि बढ्ने हो भने सम्भावित राजनीतिक दुर्घटनालाई कसैले पनि रोक्न सक्ने छैन । त्यसैले पनि नेपाली समाजमा दिनानुदिन तनाव र अशान्ति बढिरहेको छ । यसको कुनै गन्तव्य देखिएको छैन ।  हामीसँग राष्ट्र निर्माणको सर्वस्वीकृत मार्गचित्र छैन । यस विषयमा हामी कहिले पनि चिन्तित देखिएनौं ।  

हाम्रो ध्यान पार्टी नेतृत्वमा पुग्ने र आम निर्वाचनमा आफ्नो स्थान सुरक्षित पार्ने मात्र देखियो । यस रवैयाले हामी सबैलाई पदप्रति आसक्त र सत्ताप्रति चरम लालची प्रमाणित गर्‍यो।  यो क्रम अझ बढेर जाने निश्चित देखिन्छ । आजसम्म हामीले बुझेको र सिकेको राजनीति यही नै हो ।  लोकतन्त्रको स्थापनापश्चात् राजनीतिको मौलिक र आधारभूत चरित्र पनि परिवर्तित हुनुपर्थ्यो ।  तर राणा, राजा र पञ्चायतजस्तै हामी पनि सत्ता सञ्चालनमा फरक देखिन सकेनौँ ।

२०४६ सालको परिवर्तनपछि हामीले सत्तालाई प्रमुख गन्तव्य बनायौं । तर, सत्ता त गन्तव्यमा पुग्ने माध्यम मात्र थियो । यस दौरानमा हामीले प्रारम्भ गरेको राजनीतिको आदर्शलाई पछ्याउनु, त्यसलाई लागू गर्नु र लक्ष्यतर्फ अघि बढ्नु हाम्रो प्रमुख  दायित्व थियो ।  यसको सट्टा हामी निर्वाचनमुखी, फगत सत्तामुखी र मतलबी प्रमाणित भयौं ।

यस्तो चरित्रको विकास भएपछि आम मतदाताले हामीलाई भरपर्दो, विश्वासिलो र गतिलो देख्न छाड्यो । समाजमा हाम्रो छवि खलनायकको जस्तै बन्यो । जतिसुकै जिवन्त अभिनय गरे पनि सभ्य समाजमा खलनायकको भूमिका प्रशंसनीय र सकारात्मक बन्न सक्तैन । कारण त्यसले समाजमा दुष्प्रभाव नै बढाउँछ । आजसम्म चलेको राजनीतिले निरन्तर दुष्प्रभाव बढाएको छ । अर्को कुरा, गरीब र असहाय जनताप्रति राज्य कठोर र हदैसम्म निर्मोही छ । अझ शिक्षा र स्वस्थ क्षेत्रको स्थिति त निकै कहालीलाग्दो छ । गरीब र निरीह नेपालीका लागि यहाँ कुनै स्थान छैन । पैसा नहुने नेपाली उपचार नपाएर मर्नुपर्छ, सम्पत्ति नहुने नेपालीका बालबच्चा सुकुम्बासी, बेरोजगार र मजदुर बन्नुको विकल्प छैन । आखिर यो कहिलेसम्म ? अनि यसलाई कुन तन्त्र भन्ने ? के हामीले ल्याएको राज्यव्यवस्था यस्तै हो ?

हामीले अब नयाँ बहसको थालनी गर्नु उपयुक्त हुन्छ । अमेरिका, युरोप, जापान, भारतलगायत राष्ट्रहरूले गरेको विकासका रहस्यहरू के हुन् ? के त्यहाँ कुनै अवतारले चमत्कार गरेको हो ? वा त्यहाँको राजनीतिक प्रणाली कारक हो ? अथवा नेतृत्व कुशलता ? चीनमा विकास कसरी  सम्भव भयो त ? विकास को आधार शासन प्रणाली हो वा राजनीतिक नेतृत्व ? पुँजीवाद वा साम्यवाद भन्ने बहसको सफलता विकासको कारक हो कि गतिलो राजनीतिक नेतृत्व कारक हो ? यसमा बहस नगरिकन हामी निष्कर्षमा पुग्न सक्तैनौं ।

हाम्रो द्वन्द्व र तानातानले दुनियाँलाई निश्चितरूपमा निःशुल्क मनोरञ्जन प्रदान गरिरहेको हुनुपर्छ । न इमान, न सपना, न योजना, न दृढता, न सुझबुझ, केवल बकवास हाम्रो वास्तविकता हो । के यसै गरेर नागरिक कर्तव्य पूरा हुन्छ त ? अनि यो धारावाहिक श्रृङ्खला कहिलेसम्म ? राजनीतिमा विचार प्रणालीको निकै ठूलो महत्त्व छ । गान्धी वा मार्क्सको प्रभाव चीरकालसम्म रहन्छ नैं । तर, दुवै महापुरुषका विचार वर्तमान राजनीतिको मूलधार होइनन् । न भारत, न चीन दुवै देशले गान्धीवाद र मार्क्सवादलाई आत्मसात गरेर उन्नति गरेका होइनन् । त्यसो भए विकास र उन्नतिका लागि त अर्थोक नै चाहिँदो रहेछ । तसर्थ अब हामीलाई विकासको सूत्र पहिल्याउने बहस चाहिएको छ । यसमा विलम्ब गर्नु हुँदैन । यसका लागि राज्य कै अग्रसरता चाहिन्छ ।

२००७ सालको जनक्रान्तिले नेपाली जनतालाई आफ्नोबारे सोच्न सक्ने र सपना देख्न सक्ने सार्वभौम बनाएको हो । नत्र १०४ वर्षको दमनकारी शासन अर्थात् राणाशाहीले आम नेपालीलाई मानवरूपी दास बनाएको थियो । नेपालीहरूले आफ्नाबारे सोच्न पनि छाडेका थिए ।अन्धकारपूर्ण बन्द समाजमा व्याप्त विभेद, शोषण र अन्यायको कुनैं सीमा थिएन । जनताको जीवन नारकीय एवं पशुवत् थियो । त्यस्तो अवस्थाबाट जनतालाई मुक्त गर्ने क्रान्ति लरतरो थिएन । त्यसैको जगमा नेपाली समाज गणतन्त्रसम्म पुगेको हो । यो सबै विकास क्रममा नेपाली जनताको अपार साथ र समर्थन थियो ।

हामीले बुझ्नुपर्ने कुरा के छ भने सभ्यताको विकासक्रममा राजनीतिक परिवर्तन मात्र पर्याप्त हुँदैन । यसलाई आर्थिक सामाजिक परिवर्तनले पृष्ठपोषण गर्नुपर्छ । अनि मात्रै क्रान्ति र आन्दोलनले सार्थकता प्राप्त गर्छ । बडो दु:खका साथ भन्नुपर्छ कि हामीले राजनीतिक परिवर्तन सँगसँगै आर्थिक सामाजिक परिवर्तनलाई अघि बढाउन सकेनौं । यो दायित्व हाम्रै थियो । शासन प्रणाली देशको आर्थिक समुन्नतिको अचूक औषधि होइन, समुन्नति हासिल गर्ने माध्यम मात्र हो भन्ने कुराको हेक्का राख्न सकेको भए जनताको हालतमा धेरै सुधार भइसक्थ्यो । तर, अब आजसम्म भएन, अब के होला भनेर चुप लागेर बस्ने सुविधा हामीसँग छैन ।

नयाँ सन्ततिलाई कस्तो देश वा समाज हस्तान्तरण गर्ने ? कसलाई रहर होला, आफ्नो देश छाडेर मुग्लान भासिन । तर, दुःखका साथ भन्नुपर्छ, हामीले आजसम्म बनाएको नेपालमा नयाँ सन्ततिका लागि र अहिलेको नयाँ पुस्ताका लागि कुनै स्थान छैन । यसको जिम्मा कसले लिने ? जननिर्वाचित व्यक्तिहरू नैं गैरजिम्मेवार भएपछि निर्मोही राज्यको उदय हुँदो रहेछ । हाम्रा लागि नेपाल निर्मोही राज्य (Ruthless State) हो ।