तस्करले जडिबुटीमाथि दोहन गरिरहँदा तिनै तस्करलाई प्रहरी, कर्मचारी र व्यापारीहरुले सघाइरहेको जानकारहरू बताउँछन् । सन् २०१२ मा ताप्लेजुङबाट मात्र ४५ टन सतुवा निकासी भएको थियो तर, सन् २०१६ सम्म आइपुग्दा यो परिमाण घटेर १५ टनमा सिमिति भयो । यसबाट स्पष्ट देखिँदै छ की जडिबुटीको उत्पादन घट्दै छ ।

त्यस्तै जटामसीमा पनि दिन प्रतिदिन आक्रमण भइरहेको छ । सामान्यतया भदौदेखि कात्तिकसम्मको समय जटामसी संकलनका लागि राम्रो मानिन्छ । तर आजभोलि साउन महिना सम्ममै जटामसी संकलन भइसक्छ । टिप्ने समय भन्दा चाडो टिप्दा जटामसीको उत्पादन पनि घट्दै गएको स्थानीयहरु बताउँछन् ।

नेपाल आयुर्वेद औषधि उत्पादक संघका महासचिव मानहादुर साउदले अनियत्रिन्त संकलनलाई यस्तै खुलेआम छाडिदिने हो भने निकट भविष्यमै आयुर्वेदिक औषधि उत्पादनमा ठप्प हुने बताए । जानकारहरुका अनुसार मनलागि रुपमा जथाभावी संकलन गर्दै नेपाली वनमा जडीबुटी मासिँदै गएका छन् ।

करोडौं मुल्यको जडीबुटी तस्करी

हरेक वर्ष करोडौं मुल्यको जडिबुटी तस्करी हुन थालेपछि उत्पादन पनि घट्दै गएको हो । क्षेत्रीय प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतका अनुसार आर्थिक वर्ष २०७२/७३ मा मात्र त्यस क्षेत्रबाट १ करोड ४६ लाख मुल्य बरारको जडीबुटी बरामद् भयो ।
यो जडिबुटी, कालीकोट, मुगु, रोल्पा र रुकुमबाट अवैध रूपले भारत लैजान लागिएको अवस्थामा बरामद भएको थियो । यो तथ्याङ्कबाट के स्पष्ट हुन्छ भने नेपालबाट ठूलो परिमाणमा जडीबुटी भारत तर्फ तस्करी भइरहेको छ । जानकारहरुका अनुसार कहिलेकाहीं वन कर्मचारी, व्यापारी र प्रहरी सबैको ‘लाइन’ नमिल्दा मात्र अवैध जडीबुटी बरामद हुन्छ । ‘लाइन’ मिलेको बेला निरन्तर रुपमा अहिले पनि तस्करी भइरहेको छ ।

विदेशी उद्योग मालामाल तर नेपाली उद्योग भुक्काटाट

नेपालबाट वैध–अवैध रूपले वार्षिक अर्बौं रुपैया“को जडीबुटी बाहिर गइरहेको छ । तर स्वदेशकै आयुर्वेद औषधि उत्पादकहरू भने जहिल्यै कच्चा पदार्थको अभावमा हुन्छन् ।

सिंहदरबार वैद्यखाना विकास समितिले आर्थिक बर्ष २०७१÷७२ मा ९३ प्रकारका जडीबुटी आवश्यक भएको भन्दै बोलपत्र आह्वान गरेको थियो । तर ठेकेदारहरूले ४० किसिमका मात्र उपलब्ध गराउन सके । आर्थिक बर्ष २०७२/७३ मै तीनसय किलो हड्चुरका लागि बोलपत्र आह्वान गर्दा आपूर्ति नै हुन सकेन ।

वैद्यखानाले २०७१/७२ मा आवश्यक जडीबुटी नपाउ“दा योजना बनाएजति बाजिगर शक्ति, अश्वगन्धा चूर्ण, च्यवनप्रास, तुल्सी चिया आदिको उत्पादन गर्न सकेन । निजी क्षेत्रका आयुवेर्दिक औषधि उद्योगहरूको अवस्था झनै खराब छ । सिंहदरबार वैद्यखानाका प्रबन्ध निर्देशक डा.राजेन्द्र गिरीले नेपालको जडीबुटी नेपालकै उद्योगहरुले नपाउनु अत्यन्तै दुखद भएको बताए ।

कति हुन्छ नेपालबाट जडीबुटी निकासी ?

निकासी प्रवद्र्धन केन्द्रको तथ्याङ्क अनुसार, आव २०७२÷७३ मा नेपालबाट ६८ करोडको यार्सागुम्बासहित १ अर्ब २४ करोडको जडीबुटी निकासी भएको छ । तीमध्ये ३८ करोडको जडीबुटी भारत निकासी भएको छ । केन्दका अनुसार अहिले नेपालमा वार्षिक २५ देखि ३० हजार टन जडीबुटी उत्पादन हुन्छ ।

बैद्यखानाको बेहाल

सिंहदरबार वैद्यखाना दक्षिणएशियामै आयुवेर्दिक औषधि उत्पादन गर्ने पुरानो संस्था हो । अव्यावहारिक सरकारी नीतिले बा“धिनुपर्ने बाध्यताका कारण ३ सय ७५ वर्ष पुरानो यो संस्था अहिले धेरै कमजोर बनेको छ ।

सार्वजनिक खरीद ऐन अनुसारको खरीद प्रक्रियाका कारण समयमै उत्पादन बजारमा पु¥याउन नसक्नु वैद्यखानाको सबभन्दा ठूलो कमजोरी हो । अहिले बैद्यखानको अस्था दयनिय छ । भनेको परिमाणमा कच्चपदार्थ समेत संकलन गर्न सकिरहेको छैन ।

---

---