×

पुस्तक समीक्षा

‘नेता बन छोरा नेता बन’ भित्रको काव्यकारिता र 'डायस्पोरिक' चेत

काठमाडाैं | कात्तिक २८, २०८०

  • गोपी मैनाली

 

Laxmi Bank

कविहरूले केका लागि कविता लेख्छन् भन्नेमा मत्यैक्यता पाइँदैन । कोही आनन्दका लागि भन्छन्, त कोही उपयोगिताका लागि । अझ कोही त अभिव्यञ्जनाको अर्को उद्देश्य नै हुँदैन भन्ने गर्छन् ।  रसवादीहरू आनन्दलाई प्रमुखता दिन्छन् । उपयोगितावादी प्रत्यक्ष प्रयोजनका अर्थमा रहन्छन्, विचारवादीहरूको अर्थमा चिन्तन र चेतना ठूलो हो । अभिव्यञ्जनावादीका अर्थमा अभिव्यञ्जन नै अर्थ, प्रयोजन, उपयोगिता, आनन्द सबैथोक हो । स्वच्छन्दतावादीहरू भावनामा रमाएर शब्द–संकेतमा सलल्ल पोखिन्छन् । स्वयं कवि यी यस्तै आग्रहमा बेवास्तामा रही काव्य गर्छन् । वादको विवेचना गर्ने काम सर्जकको नभई अरूलाई छाडिएको हुन्छ । तर, ऊ जीवन र यसको परिवेशबाट टाढा भने रहन सक्तैन । 


Advertisment

कवि सर्वज्ञलाई कसरी लिने ? मेरो आग्रह पनि छैन, अनुराग पनि छैन । तर अक्षरमा भेटिए–पोखिएको सर्वज्ञलाई भन्दा ‘युधिष्ठिर’, ‘जुवाघर’ र ‘क्यासिनो’ मा जुवा साहित्यमा भेटेथें । त्यहाँ जुवामा सबैले गुमाउने मात्र हो, सधैं पराजित भएर जीवन किन बर्बाद पारेका होलान् भन्ने विम्ब निर्माण गरेको पाएँ । ‘साँढे’ मा भने सर्वज्ञलाई पशु विम्ब निर्माण गरी समाजलाई छेकमछेड गर्ने व्यंग्यकारका रूपमा पाएँ । यी दुई भेटाइले सर्वज्ञको प्रवृत्ति नवीन प्रयोग हो भन्ने लागेथ्यो । ‘पुनर्वास’ मा भेटेको सर्वज्ञ भने राष्ट्रप्रेम, देशभक्ति, संस्कृति र पहिचानकर्ता, मानवताको फराकिलो मूल्य राख्ने सीमा साहित्यकारका रूपमा पाएँ ।


Advertisment

‘पुनर्वास’ ले मलाई अलि बिझ्नेगरी घोच्यो र भावनामा छचल्क्यायो । नेपाली साहित्यमा मन छुने सीमा साहित्य कमै छन्, हाम्रै जीवनमा देखे भोगेको पीडाले छुनु स्वाभाविक थियो । म संलग्न रहेको वृत्ति निजामती सेवामा मैले मानचित्रमा देखेको, नेपालको मानचित्र साँघुरिएको र नेपाली भूमिमाथि गरिएको अतिक्रमणको चित्र साहित्यमा देखें । यो आफूले समाधान गर्ने प्रयास गरेको तर अन्य निकायबाट यथेष्ट सहयोग नपाएको विषय पनि थियो । यसले मलाई द्रवित पनि बनायो । ती मेटिएका मानचित्रहरू फेरि कोर्न, साँघुरिएको मानचित्र फुकाउन ‘पुनर्वास’ ले प्रामाणिकता र भावना एकसाथ राखेकाले मलाई प्रभाव पारेको हो । 

हातमा रहेको ‘नेता बन छोरा नेता बन’ उनको सिर्जना सन्दर्भको निरन्तरताका टुक्राटुक्री काव्याभिव्यक्तिमा भेट्दै छु । उस अर्थमा सर्जक आफ्ना सन्दर्भ र स्वभावलाई छाड्दैन, निरन्तरता दिन्छ र सकेजति परिस्कारको यात्रामा हुन्छ भन्ने देखिन्छ । सर्वज्ञको लेखनयात्रा आफ्ना स्वभावमा खारिँदै परिपक्व बन्दै गएको छ । इलियटले भने झैँ एउटा प्रौढ साहित्यकार इतिहास हुन्छ, धरणिधरले भने झैँ भावमा हुन्छ, लक्ष्मीप्रसादले भने झैँ स्वच्छन्दताको वयेलीमा हुन्छ, लेखनाथले भने झैँ लालित्यमा हुन्छ । भूपिमा जस्तो स्लीलता र गोपाल रिमालमा झैँ साहसमा हुन्छ । ऊ समाज, समय, प्रकृति र यसका मूल्यबाट निरपेक्ष रहन सक्दैन । यी छनकहरू सर्वज्ञको कवितामा पाइएका छन् । 

तीसवटा कविता भएको कवितासंग्रह संस्कृति र समाजबाट शुरू भएर आशा र उत्साहको ‘कर्णधारको नाममा’ टुंगिन्छ । जुवा साहित्य, सीमा साहित्य र व्यंग्य विधानमा चिनिएका सर्वज्ञ अहिले भने त्यसका अलावा डायस्पोरिकचेत साथ आएका छन् । विस्तृत बन्दै जानु, विविध बन्दै जानु र त्यही विशिष्टता भित्र्याउँदै जानु सर्जकको विशेषता हो । 

शीर्षक हेर्दा ‘प्राइमा फेसी’ (पहिलो आकृति) मा व्यंग्य कविताजस्तो लागे पनि यो त्यतिमा सीमित छैन । मातृभूमि छाडेर विदेशलाई कर्मभूमि बनाएकाहरूको दुःख, राष्ट्रप्रेम, पीडाको आभिव्यक्ति र पहिचान खोजीको यौगिक भावना, भौतिक सुख र मनोवैज्ञानिक भावातिरेकलाई कविताले ठाउँ–ठाउँमा उठाएको छ । ‘अम्रिका’, ‘लिलामीमा मुटुु’जस्ता कवितामा यस्तै डायस्पोरिकचेत पाइन्छ ।

तर, सर्वज्ञ जुवा साहित्यको आफ्नो प्रयोगलाई यहाँ पनि भुल्न सक्दैनन् । जुवामार्फत बिग्रेको समाजको प्रस्तुति र त्यसबाट मुक्तिको चेतना दिन्छन् । ‘द्युतक्रीडा’ मा ‘लाग्यो जो जुवामा खेल्न गयो जीवन बर्बाद, सकिन्छ सम्पत्ति सकिएर जान्छ घरबार’ । जुवा एउटा नशा, दुर्व्यसन हो । मानिस लहड र रहरमा यस्तै दुर्व्यसनमा जानीनजानी बर्बादी झेल्दैछ । यो सुन्दर जीवनलाई खराब आदतबाट बर्बाद नगर्न जुवालाई प्रतीक बनाएर ‘द्युतक्रीडा’ मा अभिव्यञ्जन गर्दछन् । साहसले जित्नुपर्ने जीवनका अनेकन पाटामाथि यसले घच्घच्याएको छ । 

सीमा साहित्य (फ्रन्टिएर लिटरेचर) को प्रवृत्तिलाई ‘सीमा’ ले बताएको छ । पुनर्वासको पीडालाई सीमामा साँघुर्‍याइएको छ । सर्वज्ञका कविताहरूमा नैतिक आचरण, चित्त शुद्धि र असल व्यवहारको आग्रह पाइन्छ । ‘बलात्कारीलाई कोर्रा’ जस्ता कविता यसका प्रतिनिधि हुन् । सर्वज्ञको अर्को प्रवृत्ति व्यंग्यात्मकता हो । आफ्ना काव्याभिव्यक्तिलाई व्यंग्यको लेप लगाएर सम्प्रेष्य र ओझपूर्ण बनाउन उनी सिपालु छन् । व्यंग्यमार्फत समाज, पात्र र प्रवृत्तिलाई नङ्ग्याइएको छ । ‘नेता बन छोरा नेता बन’ समकालीन नेपाली राजनीतिमाथि कडा प्रहार हो । ‘गोरु’ झनै कडा प्रहार । 

प्रकृतिमा सौन्दर्य देख्ने र सौन्दर्यलाई शक्ति भन्ने सर्वज्ञको कलावादी सामर्थ्य ‘नेता बन छोरा नेता बन’मा देखिएको छ । कविताभित्र प्रकृतिसापेक्ष मन, मनसापेक्ष प्रकृतिको सुन्दर चित्र कोरिएको छ । मन सौन्दर्यमा रमाएको, रुमल्लिएको र हराएको छ । मानिस विदेशिए पनि मन स्वदेशिन्छ भन्ने देखाइएको छ । इतिहास र संस्कृतिलाई सम्मान गरेर मौलिकताको सम्वर्द्धनमा पनि नेता बन छोरा नेता बन अब्ब्ल छ । मानवीय आदत, इष्र्या र छोपिएका अनेकन संकुचनहरूलाई कविताले सतहमा ल्याएको छ । संघर्षमा विभाजित मान्छे, आत्मिकतामा हराएको मान्छे र अरू धेरै कुराहरूमा लुकेलुकाइको मान्छे चित्कार, चाह र चेतको विम्ब हो ‘नेता बन छोरा नेता बन’ ।

अतीत, वर्तमान र सुदूर सपनाका स–साना चित्रहरू छन्, कवितामा । ‘नेता बन छोरा नेता बन’मा हिमाल छ । अम्रिका (अमेरिका) छ । छाप्रो छ । महल छ । मन छ । मोहकता छ । इर्ष्या छ । आरिस छ । धर्म छ । आचरण छ । प्रेम छ । पीडा छ । आशा र आक्रोश पनि छ । यी सबैले जीवनका अर्थ खोजिरहेका छन् । जीवनको अर्थ र अस्तित्व खोज्न धेरै बिन्दुहरू रेखा बनेर ‘कनेक्टिङ द डट’ बनाइरहेका छन् । आखिर मानिस यही अर्थ र अस्तित्वको अनन्त यात्रामा हिँडिरेहछ, निजत्वको आनन्द र सपनाको सन्तुष्टि खोजिरहेछ । कविता संग्रह यसर्थ विशिष्ट छ । 

– मैनाली निवास
क्षितिज मार्ग, शङ्खमूल । 

बैशाख २९, २०८१

केही सयमअघिको कुरा हो । तिनताका गोपाल एक प्रतिष्ठित छापामा सम्पादकीय नेतृत्वमा थियो । प्रातःकालीन भ्रमण उसको दैनिकीमा पथ्र्यो । प्रत्येक दिन बिहान एकाध घण्टा घुम्थ्यो र खाना खाएर अफिस जाने गर्थ्यो । यसो गर्नुका दु...

जेठ २४, २०८१

शब्दाङ्कुर प्रकाशन र वर्तमान कविता समूहको आयोजनामा विश्व वातावरण दिवस (पर्यावरण दिवस)को अवसर पारेर  हरित काव्य गोष्ठी सम्पन्न भएको छ । बुधवार पशुपति क्षेत्रको किरातेश्वर मृगस्थलीस्थित सत्य सनातन बाबाको कुट...

जेठ ५, २०८१

सू ब्रिजम्यानद्वारा लिखित ‘द सीक्यू एज’ पुस्तक सार्वजनिक गरिएको छ । काठमाडौंमा आयोजित एक कार्यक्रममा लेखिका सू​को उपस्थितिमा पुस्तक सार्वजनिक गरिएको हो ।  अन्तर्राष्ट्रिय प्रकाशन ‘फो...

बैशाख ७, २०८१

दिवंगत साहित्यकार प्रकट पङ्गेनी (शिव) का प्रकाशन हुन बाँकी कृति गण्डकी प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रकाशन गरिदिने भएको छ ।  प्रतिष्ठानका कुलपति सूर्य खड्का विखर्चीको अध्यक्षतामा बिहीबार बसेको बैठकले गजलकार ...

साउन ५, २०८१

पोखरामा साहित्यिक जमघट गराउने थलो बनेको छ– हिमालयन रिडर्स कर्नर । स–साना साहित्यिक कार्यक्रम होस् वा एकैथलोमा गर्न मिल्ने साहित्यप्रेमीको चियागफ । यो सबै माहोलको सिर्जना गर्ने पात्र हुन् विजय भण्ड...

बैशाख २१, २०८१

‘जब टेक्छु  यो लमतन्न राजमार्ग  टेकेँ जस्तो लाग्छ – आपाको आङ चालिस बसन्तअघि लक्का जवान हुँदा  गिट्टि सपनाको अलकत्रा घोलेर  बनाएका थिए रे आपाले यो मार्ग’ बीस बस...

जलवायु परिवर्तनप्रति सचेत छठ पर्वको वैज्ञानिक र पर्यावरणीय महत्व

जलवायु परिवर्तनप्रति सचेत छठ पर्वको वैज्ञानिक र पर्यावरणीय महत्व

कात्तिक २१, २०८१

 धर्मेन्द्र झा  ‘नहाए–खाए’ सँगै यस वर्षको महापर्व छठ मङ्गलबार सुरु भइसकेको छ । बुधबार साँझ खरनासँगै परिवारकी मुख्य महिला र अन्य श्रद्धालुले व्रतसँगै पूजा गर्ने प्र...

'इतिहासका पाना पल्टाउन ढिला नगरौं, नत्र अरू कसैले हामीलाई नै पल्टाउने छ'

'इतिहासका पाना पल्टाउन ढिला नगरौं, नत्र अरू कसैले हामीलाई नै पल्टाउने छ'

कात्तिक २०, २०८१

३०३६ सालको जनमत संग्रह घोषणाको तिथिसम्म नेपाली राजनीतिमा दुई धुरी मात्र थिए, निर्दलीय पञ्चायत र कांग्रेस । अरू दलहरू सैद्धान्तिक रूपमा मात्र उपस्थित थिए, शक्तिको रूपमा होइन । विस्तारै उनीहरू फैलँदै थिए । तत्काल...

सोरठीको रहस्य– ‘बाबैजीले दियाको गहना लाउँछु, सिन्दुर लाउँदिनँ’

सोरठीको रहस्य– ‘बाबैजीले दियाको गहना लाउँछु, सिन्दुर लाउँदिनँ’

कात्तिक १६, २०८१

गण्डकी प्रदेशले चर्चेको भूगोल वरपर पर्ने झुम्म परेका गाउँ/बस्ती पँहेलपुर छन् । पछिल्ला दिनमा लाहुरेहरू भरिया लिएर गाउँ जाने परम्परा लोप हुँदै गएको छ, बस्ती सरेका कारण । दमाई समुदायले बजाउने एकनासे एकोहोरो बा...

x