लिम्पियाधुरा, लिपुलेक र कालापानी लगायत नेपालका भूभागहरूमा कब्जा जमाएको भारत आफैंले चाहिँ लद्दाख क्षेत्रका भूभागहरू चीनसमक्ष गुमाएको देखिएको छ ।

एक महिनाअघि (मे ५ र ६ को रात) चीन र भारतका सैनिकहरूबीच लद्दाखको पांगोङ त्सो (ताल) क्षेत्रमा झडप भएको खबर आएदेखि नै दुई देशको ताजा सीमाविवादका विषयमा संसारले थाहा पाएको हो । पांगोङ त्सोलाई बलिउडको सर्वाधिक सफल फिल्म थ्री इडियट्सले संसारभरि चिनाएको हो ।

फिल्मको अन्तिम सिक्वेन्समा तालको पश्चिम कुना देखिएको छ । उक्त ताल सुन्दर मात्र नभई रणनीतिक रुपमा पनि महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो । भारतीय सेनाले मे १० मा आधिकारिक बयान प्रकाशन गरेर दुई देशका सैनिकबीच त्यहाँ भिडन्त भएको स्वीकार गरेको थियो ।

चिनियाँ सैनिकहरू लद्दाखका दौलत बेग ओल्डी, गलवान उपत्यका, पांगोङ ताल (, र सिक्किमको नाकु ला भन्ने ठाउँमा भारतीय सैनिकहरूसँग भिडेका छन् । तीमध्ये गलवान उपत्यकामा चिनियाँ सेनाको उपस्थिति भारतका लागि टाउकोदुखाइ साबित भएको छ ।

यससँगै दुवै देशले भारी संख्यामा सैनिक तथा हातहतियार पनि सीमामा तैनाथ गरेका छन् । भारतसँगको सम्भावित युद्धलाई मद्देनजर गर्दै चिनियाँ सेनाले कठोर युद्धाभ्यास समेत गरेको छ ।

भारत र चीनबीच रहेको ४ हजार ५७ किलोमिटर लामो सीमा अझै पनि विवादित छ । वास्तविक नियन्त्रण रेखा भनेर दुई देशबीचको सीमा छुट्ट्याइएकोमा विभिन्न क्षेत्रमा कसको आधिपत्य रहने भनी सहमति नबन्दा विवाद उठ्ने गरेको हो । दुवै पक्षका सैनिकहरू गश्ती गर्ने क्रममा सीमा नाघेर जाने गरेकाले विवाद हुने गरेका छन् ।

त्यही सीमाविवादका कारण भारत र चीनले सन् १९६२ मा युद्ध पनि गरेका थिए जसमा भारतको बेइज्जतीपूर्ण हार भएको थियो । त्यसपछि पनि यदाकदा विवादहरू उठेका भए पनि तिनलाई कन्फिडेन्स बिल्डिङ मेजरमार्फत समाधान गरिएको थियो । सन् २०१७ मा सिक्किमको दोक्लममा ७० दिनभन्दा बढी भारत र चीनका सैनिकबीच आमनेसामनेको स्थिति बनेको थियो तर पछि वार्ताबाट त्यसलाई समाधान गरियो ।

तर यसपालि गश्ती गर्ने क्रममा भारतको भूभागमा आइपुगेका चिनियाँ सैनिकले त्यहाँ नियन्त्रण कायम गरेर पछि नहट्ने संकल्प लिएको देखिन्छ । भारतीय सैनिकहरूको उपस्थिति उक्त क्षेत्रमा नदेखिएपछि चीनले त्यहाँ पक्की संरचना नै बनाइसकेको छ ।

चिनियाँ सैनिकहरूले पूर्वी लद्दाखको पांगोङ त्सो क्षेत्रमा भारतीय सैनिकसँग भिड्दा काठको मुंग्रोमा उल्टोपट्टिबाट कीला खोपेर घातक हतियार बनाएको अनि त्यसैले हानेर भारतीय सेनाका एक कर्नेल र एक मेजरलाई रक्ताम्मे बनाएको समेत सूचना छ । तर यो खबर मूलधारे सञ्चारमाध्यममा आएन र भारत सरकार तथा भारतीय सेनाले पनि भिडन्तको गम्भीरतालाई दबाउन खोज्यो । भिडन्तका भिडियोहरू सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएपछि भारतीय सेनाले त्यसको निन्दा गर्दै वक्तव्य समेत निकाल्यो ।

अझ भारतीय सेनाको पूर्वी कमान्डका प्रवक्ताले दुई देशबीचको सीमाविवाद समाधान नभइसकेकाले अस्थायी तथा अल्पकालीन गतिरोधहरू भइरहने गरेको भन्दै यसलाई कम महत्त्व दिन खोजेको जस्तो गरे । अनि भारतको विदेश मन्त्रालयले लद्दाखमा भारतको गश्तीलाई चिनियाँ जनमुक्ति सेनाले अवरोध गरेको तर यस्ता विवाद समाधानका लागि संयन्त्रहरू गठन गरिएको तथा शान्तिपूर्ण वार्ता नै विकल्प भएको बयान निकाल्यो ।

त्यसैअनुसार दुई पक्षका सेनाबीच यसबीचमा दुईपटक वार्ता भइसकेको छ । शनिवार पहिलो चरणमा अनि बुधवार दोस्रो चरणमा भएका वार्ता ठोस निष्कर्षमा नपुगी टुंगिएका छन् किनकि चीनले आफ्नो अडान नछोडेको बुझिएको छ । भारत सरकारले सार्वजनिक नगरेको भए पनि भारतको ४० देखि ६० वर्गकिलोमिटर क्षेत्रमा चीनले कब्जा जमाइसकेको विभिन्न स्रोतहरूले देखाएका छन् । चीनले अक्साई चीनमा सैन्य गतिविधिहरू गर्दा भारतीय सेनाले गश्ती गर्ने गरेकोमा यसपालि कोभिड–१९ ले ल्याएको अस्तव्यस्तताका कारण त्यहाँ ध्यान दिन नपाएको र चीनले त्यही अवसर छोपेर संरचना बनाएको बताइएको छ ।

चीनले अहिले आएर भारतको भूभाग नियन्त्रण गर्नुमा पोहोर साल विकसित घटनाक्रम जिम्मेवार छ । भारतले जम्मु–कश्मीरको विशेष राज्यको हैसियत खोसेर त्यसलाई अनि लद्दाखलाई केन्द्रशासित प्रदेश बनाएपछि चीन क्रुद्ध बनेको थियो । यसबाट अति उत्साहित भएको भारतले चिनियाँ भूभाग अक्साई चीन पनि आफूहरूको नियन्त्रणमा अनि पाकिस्तानअधीनस्थ गिलगिट बाल्टिस्तान पनि आफ्नो अधीनमा ल्याउने कुरा गरेपछि चीन झनै झस्किएको हो ।

गिल्गिट बाल्टिस्तान भनेको चीनको पेटी सडक पहलको महत्त्वपूर्ण अवयव चीन पाकिस्तान आर्थिक कोरिडोर (सीपीईसी) मा पर्ने क्षेत्र हो । उक्त मार्ग भएर चीनले पाकिस्तानको ग्वादर बन्दरगाहमा पुग्ने बाटो बनाउन खोजिरहेको छ ताकि हिन्द महासागरमा उसको पहुँच निर्बाध रहोस् । भारतले सीपीईसीमा बाधा पुर्‍याउन सक्ने डर चीनलाई छ ।

भारतीय सेनाले सामरिक रूपमा महत्त्वपूर्ण गलवान उपत्यका हुँदै सबै मौसममा गाडी चलाउन मिल्ने २५५ किलोमिटको सडक बनाएको छ जसले लद्दाखको राजधानी लेहबाट रणनीतिक महत्त्व बोकेको (चीनसँगको सीमामा रहेको) काराकोरम पास लाई जोड्छ । त्यही काराकोरम पासको फेदमा भारतको अन्तिम आउटपोस्ट सब सेक्टर नर्थ रहेको छ ।

भारतले त्यसै बाटोमा पर्ने श्योक नदीमा कर्नेल चेवाङ रिन्चेन पुल बनाएको छ । उक्त सडक र पुलले तिब्बतलाई सिनजियाङसँग जोड्ने वेस्टर्न हाइवे र सीपीईसीलाई अप्ठ्यारो पार्ने भन्दै चीनले घनघोर आपत्ति जनाउँदै आएको छ । हालैका वार्तामा चीनले गलवान उपत्यकाका विषयमा कुनै सम्झौता नहुने बताएको छ र उक्त पुल भत्काउन भनेको छ ।

गलवान नदी उपत्यकामा संरचना बनाउँदा चीनलाई भारतीय सेनामाथि निगरानी राख्न सहज हुने देखिन्छ । माथि उल्लेखित सडकमा भारतीय सेनाले गर्ने आवागमनमा चिनियाँ सेनाले गलवान उपत्यकाबाटै नजर राख्न सक्छ । अझ अप्ठ्यारो स्थिति आयो भने उसले सब सेक्टर नर्थ पुग्नबाट नै भारतलाई वञ्चित गराउन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा भारत उत्तरी लद्दाखबाट सम्पर्क विच्छेद हुने स्थितिमा पुग्छ । त्यसैले चीन गलवानलाई कुनै हालतमा पनि गुमाउन चाहँदैन । त्यसो त चीनले गलवान उपत्यका पहिलेदेखि नै आफ्नो भूभाग रहेको बताएको छ ।

सबभन्दा अचम्मको कुरा त भारतले रणनीतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण सडक बनाइसकेपछि गलवान उपत्यकामा सैनिक पोस्ट बनाएन जसले गर्दा चिनियाँहरू त्यहाँ आएर संरचना बनाउन सफल भए ।

यसरी काराकोरम रेन्जमा भारतको पहुँच रोकेर त्यसमा आफ्नो नियन्त्रण कायम गरेपछि चीनले ताशकरगन जंक्सनको सुरक्षा हुने बुझेको छ । त्यो जंक्सनमा सीपीईसी चीनको अक्साई चीनबाट पाकिस्तानको गिल्गिट बाल्टिस्तानमा प्रवेश गर्छ । यसो हुँदा उक्त क्षेत्रमा भारतले सीपीईसीका गतिविधिको निगरानी गर्न पाउँदैन । सीपीईसी विवादित क्षेत्र भएर जान्छ भन्ने कुराले गर्दा नै भारत अहिलेसम्म चीनको पेटी सडक पहलमा समावेश हुन अनिच्छुक रहेको हो ।

यस विवादमा चीन आफ्नो अडानमा कायम रहँदा भारतले उसलाई लचिलो बनाउन सक्ने देखिएको छैन । चीनलाई डेग हल्लाउन सकिँदैन भन्ने थाहा पाएरै मोदी सरकार अहिले सीमाविवादका विषयमा कडाकडा कुरा गरिरहेको छैन र आफ्नो भूभाग नमिचिएको अड्डी लिइरहेको छ । विपक्षी दल कांग्रेसका नेता राहुल गान्धीले मोदीलाई यस विषयमा निरन्तर प्रहार गरिरहेका छन् तर सरकारका तर्फबाट चित्तबुझ्दो जवाफ आइरहेको छैन ।

त्यसो त भारतले चीनसँग कूटनीतिक, राजनीतिक र सैनिक स्तरमा वार्ता गरिरहेको छ तर सैन्य स्तरको वार्तालाई मात्र मिडियामा हाइलाइट गरिरहेको छ ताकि वार्ता विफल भएमा सेनामाथि त्यसको दोष थोपर्न सकियोस् । चीनले संरचना बनाएको थाहा नपाएको भन्दै लेह कमान्डका सैन्य कमान्डरहरूलाई बर्खास्त गर्ने प्रक्रिया पनि अघि बढाइएको बुझिन्छ । यसरी सामरिक तथा रणनीतिक चतुर्‍याइँ प्रदर्शन गर्न नसकेकाले भारतले महत्त्वपूर्ण भूभाग गुमाएको देखिन्छ ।