नेपालकै दोस्रो ठूलो ताल फेवाताल र डुंगाबीच अटुट सम्बन्ध छ तर अटुट सम्बन्ध अचेल टुटेको छ । ४ महिना बितिसक्दा पनि फेवाको पानीमा पूर्णरुपमा डुंगा सिँचित हुन पाएको छैन । ताल किनारमै सिक्रीले बाँधिनुपरेको छ । 

ताल र डुंगाबीच सम्बन्ध टुटेझैं डुंगा र लक्ष्मी नेपालीको पनि सम्बन्धमा पनि दरार छ । जीवनको घुम्तीमा आएका २ जना पति जीवनको गाडी बीचमै छोडेर गए । उनले अर्को धोका खाइन् ।

यसरी सम्बन्धको नाता पर्गेल्न नसक्दा हुत्तिएर फेवातालमा डुंगा चलाउन आएकी लक्ष्मीलाई विश्वव्यापी महामारीको रुपमा फैलिएको कोरोना भाइरस (कोभिड–१९) ले चुह्लोसम्म प्रभाव पर्‍यो । ४ महिना बितिसकेको प्रभाव कति दिन अझै पर्छ थाहा छैन । 

कोभिड–१९ संक्रमण जोखिम फैलिन नदिन सरकारले १२० दिनसम्म लागू गरेको लकडाउन यो हप्ता मात्र हटायो । लकडाउन त हट्यो तर लक्ष्मीको डुंगामा लकडाउन कायमै छ । डुंगा कहिले चलाउन पाइएला र रोजीरोटी सहज होला भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्दै अचेल उनी बरोबर फेवा किनार बाराहीघाट आउँछिन् र भारी मन लिएर डेरा फर्किन्छिन् । 

पोखराको लेकसाइडमा जन्मेहुर्केकी लक्ष्मी अहिले ३६ वर्षकी भइन् । साथमा उनका १९ वर्षीय छोरा र १२ वर्षीया छोरी छन् । उनीहरूलाई हुर्काउने र पढाउने जिम्मेवारी उनकै काँधमा छ । 

प्राथमिक तहको मात्र अध्ययन पूरा गरेकी लक्ष्मी पहिले बिहे गर्दा मात्र १५ वर्षकी थिइन् । काभ्रे घर भइ पोखरामा बस्ने महेश लामासँग उनले बिहे गरिन् । छोरा विवेकलाई जन्म दिइन् तर पति महेशसँगको नातासम्बन्ध २ वर्ष पनि टिकेन । अन्तरजातीय बिहे गरेकी उनको जीवनमा बज्रपात भयो । पतिले विना कारण छाडेर हिँडेको उनले बताइन् ।

त्यसपछि अलपत्र परेकी लक्ष्मी २०६६ सालतिर काठमाडौंमा एक होटलमा काम गर्न थालिन् । त्यसबेला उनको चिनजान नुवाकोट त्रिशूलीका राजु लामासँग भयो । राजुसँग बिहे हुँदा छोरा विवेक ११ वर्षका भइसकेका थिए । पछि छोरी मुस्कान जन्मिइन् । छोरीको जन्मको १८ महिनापछि फेरि उनी एक्लै भइन् । दोस्रो बिहे गरेका राजुले पनि उनलाई छाडेर अलपत्र पारे ।

काठमाडौंमै दुःखजिलो गरी २ छोराछोरी हुर्काउँदै गइन् उनी । केही वर्षपछि उनी काम खोज्दै माइतीघर पोखरा आइन् तर माइतीमा पनि उनलाई हेला भयो । छुट्टै डेराकोठामा बस्न थालिन् । डेराकोठा बसेर काम खोज्न थालिन् । राम्रो र चित्तबुझ्दो काम हात परेन तर फेवातालले काम दियो । किनकि सहजै पाइने काम थियो – डुंगा चालक । फेवातालमा डुंगा चलाएरै हातमुख जार्ने करीब १०० जना डुंगा चालकमध्ये एक हुन् लक्ष्मी । बाराहीघाटका महिला डुंगा चालकमा सक्रिय ४ मध्ये पुरानोमा पर्छिन् उनी । 

रित्तो डुंगामा अडिएर लोकान्तरसँग दुःख पोख्दै लक्ष्मीले भनिन्, ‘बाँच्नै मुस्किल हुन थालिसक्यो । कोठाभाडा ५ महिनादेखि तिर्न सकिएको छैन । छोराछोरी बिचल्लीमा छन् । राहत मागेर कति दिन पुग्छ र ?’
 
उनले डुंगा चलाउन थालेको १० वर्ष बितिसकेछ । कहिल्यै नरोकिएको डुंगामा मान्छे तार्ने काम अहिले भने एक्कासी रोकिन गएको हो । अप्रत्याशित रुपमा आएको कोभिड–१९ को प्रभावले पर्यटकीय शहर पोखरामा लक्ष्मीजस्तै डुंगा चालकको दैनन्दिन क्रियाकलापमा ठूलो असर पारेको छ ।
 
उनले भनिन्, ‘घरबेटीले देख्छन् कि भनी सुटुक्क डेरा छिरेर निस्कनुपर्छ । काम अचेल पाइएको छैन । वडा कार्यालय र डुंगा व्यवसायी समितिले दिएको राहतले लकडाउनमा भरथेग भो । अब चाँडै डुंगा चलाउन पाए हुन्थ्यो ।’

लक्ष्मीको दुःखलाई नजिकबाट देखेकी सहकर्मी हुन् रुपा विश्वकर्मा । रुपा अहिले फेवा डुंगा व्यवसायी समिति सहकोषाध्यक्ष हुन् । उनले पनि शुरूआतका दिनमा डुंगा चलाइन् । विगतको दिन सम्झिँदै रुपाले भनिन्, ‘पुरुषको तुलनामा महिला डुंगा चालकको व्यथा फरक छ । यात्रुले हामीलाई नपत्याएर हत्तपत्त डुंगा चढ्न मान्दैनन् । यात्रु पाउनै मुस्किल थियो पहिले । दिनभरि काम गर्दा हात फतक्कै गल्ने । ज्याला असाध्यै कम ।’ 

अहिले कोरोनाले भने आफूहरूको पेशा नै धरापमा परेको भन्दै उनले सरकारले यसमा ध्यान दिनुपर्ने माग गरिन् । उनका अनुसार फेवाताल किनारका ८ घाटमा महिला डुंगा चालकको संख्या अहिले १० जति छ । 
कोरोना प्रभाव नपर्दाका बेलासम्म डुंगा चलाएर १ चालकले ५०० देखि १ हजार रुपैयाँसम्म कमाइ गर्थे । कहिलेकाहीँ धेरै ट्रिप (पालो) पर्‍यो भने ३ हजारसम्म पनि कमाइ हुँदो रहेछ । लक्ष्मीले पनि त्यस्तै हाराहारीमा कमाइ गर्थिन् । अहिले डुंगा नचल्दा कमाइ शून्य छ । 

लक्ष्मी र रुपाजस्तै डुंगा चालकले लकडाउनको बेलामा ज्याला मजदुरी गरे । बर्खामास तालमा जलकुम्भी झार देखिँदा केही दिन सो झार फाल्ने काम भयो । दिनगन्तीमा ज्याला बुझे तर ताललाई कुरुप पार्ने जलकुम्भी फाले झैं लक्ष्मीको जीवनको झार फाल्न कठिन छ । उनी आफैं भविष्यदेखि डराउँछिन् । के होला र कसो होला भन्ने अन्योल कायमै छ । 

फेवाताल किनारका विभिन्न ८ वटा घाटमा ८०० वटा डुंगा सञ्चालन हुन्छन् । सबैभन्दा बढी बाराहीघाटमा ३३४ डुंगा छन् । बाराहीघाटसहित गौरीघाट, अम्बोट, फिस्टेल, पहारी, फेवा, स्वीमिङ पुल र बंगलादी गरी ८ घाटबाटै डुंगा चल्छन् । सबै डुंगाको लागि आलोपालो प्रणाली समितिले लागू गर्दछ । लामो समय डुंगा नचल्दा केही डुंगा बिग्रिएका छन् । काठ मक्किएको छ । फुर्सदिलो समयमा मर्मत सम्भार पनि हुने गरेको देख्न पाइन्छ ।

..................... 

मंगलबहादुर नेपाली, उपाध्यक्ष
फेवा डुंगा व्यवसायी समिति 

कोरोना प्रभावले डुंगा चालकलाई निकै समस्या भयो । हामी डुंगा व्यवसायीको तुलनामा मजदुरको समस्या बेग्लै छ । लकडाउनको बेलामा समितिसहित पोखराका ६ वडा कार्यालयमार्फत पटक–पटक गरी राहत प्रदान गरियो तर राहतले मात्रै कतिञ्जेल चल्छ र ? डुंगा चालकको सहजताका लागि सरकारले २–३ प्रतिशत व्याजदरमा निश्चित समयावधिको लागि ऋण उपलब्ध गराउनुपर्छ । 

हामीहरूले व्यवसायी र मजदुरको माग सम्बोधन गर्नुपर्ने भनी गण्डकी प्रदेशको उद्योग, पर्यटन, वन तथा वातारण मन्त्रालयसमक्ष ज्ञापनपत्र पनि बुझायौं तर सुनुवाइ अझै हुन सकेको छैन । पर्यटन क्षेत्रमा ठूलो असर पारेको छ कोरोनाले । यसको असर अझै २ वर्षसम्म जाने देखिन्छ । फेवातालमा डुंगा चलाउने करीब १०० जना मजदुरको रोजीरोटी खोसिएको छ । जिल्ला प्रशासन कार्यालयले साउन १५ देखि आवश्यक मापदण्ड कायम गरी सीमित संख्यामा डुंगा चलाउन सकिने आश्वासन दिएको छ तर निर्णय भई नसकेको जनाएको छ ।

हामीहरू पनि मजदुरको हितको लागि केही भए पनि आवश्यक मापदण्ड कायम गरी डुंगा चलाउन दिनुपर्नेमा जोड दिन्छौं । सिंगल (एउटा) डुंगामा ५ जनासम्म चढ्न सकिनेमा अब २ वा ३ जना चढ्न सकिने गरी व्यवस्था गरिनुपर्छ । नभए मजदुर भोकै मर्ने दिन आउँछ ।