भूमिगत सब्जी ‘कन्दमूल’ : जाडो मौसममा स्वास्थ्यका लागि अति फाइदाजनक

जाडो मौसममा दिन काट्न धेरैलाई गाह्रो हुन्छ । जाडोभन्दा गर्मी नै ठीक भन्नेहरू पनि धेरै भेटिन्छन् ।

हुन पनि कठ्यांग्रिने जाडो कसलाई मन पर्ला र ? तर पनि हाम्रा चाडपर्व र अवसरहरूले जाडोबाट जोगिन र शरीरलाई तताइराख्न धेरै परिकारहरू खाने परम्परा बसालेका छन्, र त हामीलाई धेरै सजिलो भएको छ ।

जाडोबाट जोगिन र शरीरलाई तताइराख्ने परिकारमध्ये हाम्रा कन्दमूलहरू पनि एक प्रमुख परिकारमा पर्छन् । कन्दमूल अर्थात जमिनमुनि फल्ने फल भनेर चिनिन्छ । आलु, तरुल, भ्याकुर, गिठा, वन तरुल, सखरखण्ड, पिँडालु, स्कुसको जरा आदि कन्दमूलका रूपमा खाइन्छ ।

कन्दमूल हामीले चाडपर्व भएर मात्र होइन, जाडो भयो कि बजारमा छ्याप्छ्याप्ती देख्न सकिन्छ, र त हामी हाम्रो दैनिक भोजनमा समावेश गर्न पाउँछौं । रुट भेजिटेबल अर्थात् जमिनमुनि तयार हुने भएकाले यसबाट ग्लुकोजको मात्रा पनि प्रशस्तै पाइन्छ । यसका अलावा भिटामिन सी, कार्बोहाइड्रेड, भिटामिन ए, आइरन, म्याग्नेसियम, फस्फोरस, पोटासियम जस्ता मानव शरीरका लागि अतिआवश्यक पर्ने तत्वहरू पाइन्छ ।

हाम्रा चाडबाडका कारण खाने बहाना धेरै भए तापनि स्वास्थ्य सम्बन्धी अचुक फाइदा बोकेका हुन्छन् । माघे संक्रान्ति, ठूलो एकादशी जे चाडपर्व सम्झेर खाए तापनि यी कन्दमूल स्वास्थ्यका लागि फाइदै–फाइदा पुग्ने हुन्छन् । जमिनमुनि फल्ने हुनाले प्रोटिनको मात्रा कम भए तापनि अन्य तत्वका लागि कन्दमूल अमृतसरह हुन्छ । परापूर्व समयमा ऋषिमुनिहरूले पनि यही खाएर जीवनयापन गरेका हुन्थे ।

सकेसम्म प्राकृतिक जीवनशैलीमा आधारित स्वास्थ्य सम्बन्धी कन्दमूल सेवन गर्ने बानी बसालेमा हामी स्वास्थ रहन सक्छौं र आफ्नो परिवारलाई स्वस्थ बनाउन सक्छौं । कन्दमूल जमिनमुनि तयार हुने भएकाले यसबाट ग्लुकोजको मात्रा पनि प्रशस्तै पाइन्छ । तरुल, पिडालु लगायतका कन्दमूलमा मानव स्वास्थ्यमा आवश्यक पर्ने पौष्टिक तत्वहरू पाइने हुनाले दैनिक यसलाई आफ्नो परिकारमा समावेश गराउँदा एकदमै फाइदा पुग्ने पोषणविद्हरूको भनाइ छ ।

कन्दमूल सेवन मुटु, मिर्गाैला, पाचनशक्ति, बच्चाको वृद्धिविकास, आन्द्राको समस्या लगायत गर्भवती महिला, बालबालिका र बुढाबुढीहरूका लागि पनि अतिस्वास्थ्यवर्द्धक मानिएको छ ।

कुन–कुन भूमिगत सब्जी कसरी खाने ?

हरेक कन्दमूलको आ–आफ्नै खाने तरिका छ । कन्दमूल कुनै उसिनेर खाइन्छ भने कुनै तरकारी बनाएर पनि खाने गरिन्छ । नेपालको चलनचल्तीमा आलु, तरुल, भ्याकुर, गिठा, वन तरुल, सखरखण्ड, पिँडालु, स्कुसको जरा लगायतका सब्जीलाई मात्र कन्दमुल मानिन्छ तर कन्दमुलका अरु धेरै जाति र उपजाति छन् । 

यसले गाँजर, सख्खरखन्ड, चुकन्दर, मुला, डाइकन, गान्टेमुला, अदुवा, लसुन, च्यापी, प्याज, सेलरीको गाठो जरा, बेसार, जेरोसिलेम आर्टिचोक, गलङगाल, कोहलराबी, पार्सनिप्स, फिनेल बल्क अर्थात् सौंफ, ओसाबी लगायत धेरैलाई बुझाउँछ । 

वास्तवमा जरा तरकारीहरू तरकारीहरूको एक विविध समूह हो, जसले विभिन्न स्वाद र बनावटहरू प्रदान गर्दछ । तिनीहरू तिनीहरूको पाक अनुप्रयोगहरू साथै तिनीहरूको पोषण मूल्यका लागि परिचित छन् । यी तरकारीहरूले सुन्निएको कम गर्न, बढेको कलेजो कार्य र सुधारिएको पाचनसहित स्वास्थ्य लाभहरूको दायरा प्रदान गर्दछ । चाहे तपाईं यी तरकारीहरू ग्रिलमा वा ओभनमा जसरी पकाए पनि तिनीहरूले तपाईंको आहारमा उत्कृष्ट स्वाद र स्वास्थ्य थपिदिएका छन् ।

  
भूमिगत सब्जीहरू देश र ठाउँअनुसार फरक–फरक परिकार बनाएर खाने चलन छ । कन्दमूल विश्वका प्रायः सबै देशहरूमा उपलब्ध हुन्छन् । चाहे युरोप होस् या अमेरिका यी सब्जीहरूको निकै ठूलो डिमान्ड रहन्छ । युरोप, अमेरिकामा कन्दमूल ओभन रोस्ट गरेर खान रुचाइन्छ भने भारत, पाकिस्तान र बंगलादेशतिर करी या तन्दुरी बनाएर खान रुचाउँछन् ।

नेपालमा ज्यादा कन्दमूल उसिनेर खाने चलन छ । पहाडतिर पोलेर खाने चलन पनि निकै प्रसिद्ध छ । आलु, पिडालु, गिठा, भ्याकुर, सख्खरखण्ड आगोको भूंग्रोमा पोलेर खान निकै स्वादिष्ट हुन्छ । उसिनेर चिसो बनाइ मसला मोली डामेर खान पनि राम्रो हुन्छ । कन्दमूललाई उसिनेर सुक्खा भुटेर खान पनि सकिन्छ ।

तरकारी या दालमा हालेर पकाउँदा पनि उत्तम हुन्छ । रातो या वन तरुल भूमिगत तरुलमध्ये उत्तम सब्जी मानिन्छ । इस्कुसको गानो र सेलरीको गानो पनि विभिन्न परिकार बनाएर खाँदा राम्रो स्वादिष्ट हुन्छ । भूमिगत सब्जीको सुप, सलाद र मिठाइ पनि बनाएर खान सकिन्छ ।

भूमिगत तरकारीहरू सबैमा स्टार्च हुन्छ । यसको मतलब तिनीहरू कार्बोहाइड्रेटमा धनी छन्, जुन हाम्रो शरीरले ऊर्जाको लागि प्रयोग गर्न ग्लुकोज अनि एक प्रकारको चिनीमा परिणत हुन्छ । हाम्रो शरीरलाई कार्बोहाइड्रेट पनि चाहिन्छ तर यदि हामीले आफ्नो शरीरलाई चाहिनेभन्दा बढी खायौं भने तिनीहरू बोसोको रूपमा भण्डार हुनेछन् । चामल वा पास्ता जस्ता अनाजहरू जस्तै तिनीहरूलाई सोच्दा हुन्छ । आफ्नो भाग आकार र नियन्त्रण हाम्रो मुट्ठीको आकारको रूपमा सेवन गर्नु उचित हुन्छ ।

जरा सब्जी वा अन्य कार्बोहाइड्रेटको ठूलो परिकार एकैपटक खाँदा हाम्रो रगतमा चिनीको मात्रा बढ्न सक्छ, मधुमेहको जोखिम बढाउन सक्छ । यदि तपाईंलाई पहिले नै मधुमेह छ भने चिनीको स्पाइकले यसलाई व्यवस्थापन गर्न गाह्रो बनाइदिन्छ । तसर्थ भूमिगत सब्जी अर्थात् कन्दमूल सेवन गर्दा मात्रा मिलाएर लिँदा राम्रो हुन्छ । स्वादिष्ट छ भनेर आवश्यकताभन्दा धेरै खाँदा पनि यसले असर गर्न सक्छ ।