बिहान ५ बजे घण्टी बज्यो । विद्यार्थीहरू जर्‍याक–जुरुक उठेर हात मुख धोए ।

अघिल्लो दिन अबेर राति १० बजेसम्म कक्षामै रहेका उनीहरू बिहान ६ नबज्दै कम्पाउन्डमा भेला भए – मर्निङ वाकका लागि । प्राध्यापकलाई देखेपछि विद्यार्थीहरूले ‘गूड मर्निङ सर’ भने ।

प्राध्यापकले जवाफ फर्काए – युरोपियन देशहरूमा प्रायः बिहानको समयमा घाम नलाग्ने भएकाले घाम लागेको दिन ‘गूड मर्निङ’ भनिन्छ, हाम्रोमा ‘मर्निङ’ भने मात्र हुन्छ ।

मर्निङ वाकको रुट थियो – नमोबुद्ध नगरपालिका–२ फुलबारीदेखि भकुण्डेबेशी नजिकैको सैनिक ब्यारेकसम्मको ओरालो र उकालो । झण्डै १० किलोमिटर वाक गरेपछि उनीहरू खाजा खान क्यान्टिनमा भेला भए । 

सहभागी विद्यार्थीमध्ये कतिपयका लागि उकाली–ओराली जीवनकै पहिलो अनुभव हो । काठमाडौंका ‘हुनेखाने’ परिवारका छोराछोरी । यीमध्ये अधिकांशले जीवनमा दुःख र अभाव झेल्नुपरेको छैन । सामान्यतया बिदाको दिनमा ७–८ बजेसम्म ओछ्यान नछाड्ने पुस्ता । 

विगत ३ दिनदेखि उनीहरू घरपरिवारबाट टाढा छन्, साथमा मोबाइल छैन, इन्टरनेटबाट पनि पूरै अलग तर उनीहरू रमाइरहेका छन् । १ मिनेट मोबाइल फोन नछाड्ने पुस्ता अहिले १ हप्तादेखि मोबाइल फोन विनै काम गरिरहेको छ । १० दिनसम्म उनीहरूले मोबाइल प्रयोग गर्न पाउने छैनन् ।

शनिवार काठमाडौं ‘स्कूल अफ ल’को भकुण्डेबेशीमा रहेको ‘आउट रीच क्लास’को दृश्य हो । भक्तपुरको दुवाकोटमा रहेको कलेजमा अध्यापन हुन्छ भने ‘आउट रीच’ कार्यक्रम काभ्रेमा रहेको होस्टलमा हुन्छ । 

काठमाडौं स्कूल अफ लको ५ वर्षे बीए एलएलबी पहिलो वर्षका विद्यार्थीहरू अहिले बन्द क्याम्पभित्र छन् । जहाँ कोर्सका कोरा सैद्धान्तिक कुराभन्दा पनि उनीहरू देश दुनियाँ, अध्यात्म दर्शनदेखि पूर्वीय सभ्यताका कुराहरू पढिरहेका छन् । जो भविष्यमा प्रधानन्यायाधीशसम्म बन्ने अभिलाशा लिएर काठमाडौं स्कूल अफ लमा अध्ययन गर्न आएका छन् ।

मोबाइल र इन्टरनेट विनाको अलग्गै संसार

डेढ दशकअघिसम्म नेपालमा मोबाइल फोन र इन्टरनेटको सर्वसुलभता यति थिएन । पछिल्लो दशकमा नेपालमा सूचना प्रविधिको क्रान्ति नै भयो । मोबाइल फोन र इन्टरनेट विनाको जीवन मानिसहरूले कल्पना गर्न छाडे । अहिले हरेक नेपाली युवाको हातमा मोबाइल फोन छ, शहरीया विद्यार्थीसँग त झन् महंगा स्मार्ट फोन । 

मोबाइल र इन्टरनेटबाट अलग हुँदा युवा पुस्ताले कस्तो महसूस गरिरहेको होला ? ‘मोबाइल विना पनि बाँच्न सक्ने रहेछौं । अहिले हामी साथीहरूबीच नयाँ–नयाँ कुरा गर्छाैं । नयाँ कुरा सिक्दा हामीले घर परिवारको याद गर्ने समय पाएका छैनौं,’ छात्रा अप्सना खड्काले भनिन्, ‘बिदाको दिन बिहान ८–९ बजे उठिन्थ्यो । यहाँबाट फर्केपछि कम्तिमा पनि ६ बजे उठ्नुपर्छ भन्ने अठोट लिएकी छु ।’

सनीस भण्डारीको अनुभवमा मोबाइल, इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालले व्यक्तिलाई एकांगी र साँघुरो दायरामा ल्याइरहेको छ । ‘पहिला किताब पढ्नेहरू भिडियोमा झरे, फेसबूकमा स्टोरी हाल्यो बस्यो, धेरैको काम यही त हो आजकाल,’ भण्डारीले भने ‘३ दिनदेखि फोन चलाएको छैन, फोनको वास्ता पनि छैन ।’

मान्छे उत्पादनशील कुरामा व्यस्त हुँदा मोबाइल सोच्ने फुर्सद नहुने अनुभव छ अस्मिता तिमिल्सिनाको । प्रशंसा लुइटेलको नजरमा अहिले सोसल मिडिया केवल नकारात्मक कुराले भरिएको छ । ‘मानिसहरू मोबाइल स्क्रोल गरेर समय बर्बाद गरिरहेका हुन्छन्, जहाँ सोसल मिडियामा नकारात्मकबाहेक केही कुरा छैन,’ लुइटेल भन्छिन् । 

‘हामीमध्ये कोही प्रधानन्यायाधीश र कोही महान्यायाधीवक्ता बन्नेछौं’

बिहानको खाजापछि शनिवारको क्लास शुरू हुनुपूर्व ४९ जना विद्यार्थीले प्रोफेसरसँग कसम खाए – अबको ३० वर्षमा हामीमध्ये कोही प्रधानमन्त्री, कोही प्रधानन्यायाधीश, कोही न्यायाधीश, कोही कानून सचिव र कोही महान्यायाधीवक्ता बन्छौं । 

त्यसका लागि उनीहरूले थप प्रतिबद्धता जनाए – ‘हामी फजुल खर्च गर्दैनौं । मोबाइल फोन डिक्सनरीका लागि, सूचनाको लागि र आफूलाई समृद्ध बनाउनको लागि प्रयोग गर्छाैं । किनभने मोबाइलमा संसार छ, त्यो ज्ञान लिनको लागि ।’

यो समूहमा ४९ जनामध्ये ४१ जना छात्रा छन् । कानून विषयको अध्ययनमा महिलाहरूको सहभागिता बढ्दो छ । ‘अब सर्वोच्च अदालतमा बहस गर्न महिला अधिवक्ताहरूको संख्या बढ्नुपर्छ । अहिले वकालतमा अधिकांश पुरुष छन्, यो प्रवृत्ति अन्त्य हुनुपर्छ । प्रोफेसनमा आउन नचाहने यो बानी तिमीहरूले छाड्नुपर्छ,’ कलेजका प्रिन्सिपल प्राध्यापक डा. युवराज संग्रौलाले विद्यार्थीहरूसँग भने ।   

‘पश्चिमा संस्कृति पश्चिमका लागि, हाम्रो लागि पूर्वीय सभ्यता’

कानूनका विद्यार्थीहरूबीच विकास र राजनीति, सामाजिक समस्या, पूर्वीय सभ्यतादेखि जेनेरेसन ग्यापसम्मका विषयमा छलफल र विचार विमर्श चलिरहेको छ । आफ्नो मौलिक संस्कृति बिर्सेर किन नेपालीहरू पश्चिमा संस्कृतितर्फ आकर्षित भइरहेका छन् ? कानूनका विद्यार्थी विमर्श गरिरहेका छन् । पूर्वीय सभ्यताका अध्याताहरूले उनीहरूलाई पूर्वीय सभ्यताबारे कक्षा दिइरहेका छन् ।

‘स्मार्ट फोन’ बोक्ने अहिलेको नयाँ पुस्ता पश्चिमा संस्कृतिप्रति बढी झुकाव राख्छ । दशैं, तिहार, माघी, उभौली जस्ता पर्व बिर्संदै युवा पुस्ता विदेशी पर्वमा झुम्छ । 

पूर्वीय सभ्यताबारे उनीहरूले अध्ययन गरे । ‘हाम्रो समाजमा मेरो राम्रो, तेरो नराम्रो भन्ने अहम छ, पूर्वीय संस्कति पूर्वलाई राम्रो, पश्चिमा संस्कृति पश्चिमका लागि राम्रो,’ विद्यार्थी एलिसा कार्कीले भनिन्, ‘अरुको नक्कल गर्दा हामी न पूर्वको हुन सक्यौं, न पश्चिमको हुन सक्यौं ।’

एलिसा जस्तै प्रज्ञा बस्नेत पनि पूर्वीय सभ्यता पढ्दा प्रभावित भइन् । ‘अहिलेको विज्ञानको आविष्कारले पूर्वीय सोचलार्ई आत्मसात गरेको छ,’ उनको निष्कर्ष छ । 

मधेशबाटै दाइजोविरुद्ध जेहाद 

पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मका विद्यार्थी भेला भएका छन् । तराई–मधेशको प्रतिनिधित्व उल्लेख्य छ । युवा–युवती दुवैथरि तराईको दाइजो प्रथाविरुद्ध एकजुट छन् । 

२१ औं शताब्दीको युगमा शिक्षित परिवार समेत दाइजोमा मोलमोलाइ गर्ने गरेकोमा यो पुस्ता आक्रोशित छ । ‘दाइजो खोज्नेसँग विवाह गर्दिनँ, दाइजोको नाममा म भिक्टिम भए भने म जस्तै केटीहरूको के हालत होला ?’ सर्लाहीकी प्रियका यादव भन्छिन् । 

‘छोरीहरूलाई दाइजोसँग दाँज्ने चलन अहिले पनि लाजमर्दो कुरा हो । दाइजो माग्नेलाई छोरी होइन, भिख दिनुपर्छ,’ जयन्ती लामिछानेले मधेशका साथीहरूप्रति ऐक्यबद्धता जनाइन् ।  

सुजितकुमार साहले आफू दाइजो प्रथाको विरोधी रहेको र अभियान नै सञ्चालन गर्ने बताए । ‘दहेज प्रथाको अन्त्यका लागि म्यासिभ चेतना जगाउनुपर्छ,’ साह भन्छन् । 

अंगली गुप्ताको विचारमा व्यक्ति मात्र नभई तराईको समाज नै दाइजोको विकृत संस्कारले गाँजिएको छ । ‘छोरीले मन पराएको केटासँग विवाह गर्न शुरूमा त बुवाको माइन्ड सेट चेन्ज गर्नुपर्‍यो । त्यतिले मात्र पुग्दैन, बुवाले त भन्नुहुन्छ दाइजो नदिने । तर समाजमा धेरै खालका मान्छे छन्, उनीहरू समस्या हुन्,’ अञ्जलीले भनिन् ।

‘देशको विकास गर्न राजनीतिक नेतृत्व सक्षम भएन’

देश किन विकास हुन सकेन ? जनताका आधारभूत समस्या किन समाधान हुन सकेनन् ? यी कलिला युवाले चिन्तन, मनन् र विचार मन्थन गरिरहेका छन् । ‘हाम्रा विद्यार्थीहरू गाउँको स्कूलमा गएर १० कक्षाका विद्यार्थीसँग कुरा गरे, उनीहरूको लेखाइको स्तर ३ कक्षाका विद्यार्थीको जस्तो छ, अनि कसरी सुधार हुन्छ सार्वजनिक शिक्षा ?’ विद्यार्थीहरूको अनुभवबारे एक शिक्षकले लोकान्तरसँग भने । 

विद्यार्थी राज पाण्डेको अनुभवमा अल्ट्रानेसनालिज्मका कारण तराईका जिल्लामा विकास शून्य भएको छ । ‘नातावाद र कृपावाद छ, नेताहरूले भोट बैंक सुरक्षित गर्नेबाहेक केही गरेनन् । मधेशमा विकास शून्य छ, राजनीतिक अस्थिरता छ,’ पाण्डेले भने ।

सुदीप न्यौपानेको विचारमा विकासको परिभाषा नै गलत भइरहेको छ । ‘मलाई लाग्छ कि काठमाडौं विकास भइरहेको छैन, केवल विकृतिको थुप्रो लागेको हो,’ न्यौपानेले भने ।

अर्की छात्रा निशा खत्री संविधान फेरिए पनि विकास प्राथमिकता र बजेट विनियोजन विधि उही रहेको बताउँछिन् । ‘गुठी विधेयकमा सडक तातेकै कारण व्यवस्था फेरियो तर किताबमा कर लगाउँदा युवाहरू सडकमा आउन सकेनन्,’ खत्रीले भनिन् । 

राजनीतिक दलभित्र भइरहेको विवाद र झगडाले सुप्रीना केसी दिक्क भएकी छन् । ‘विभिन्न राजनीतिक दलले देशलाई समाजलाई बनाउनेभन्दा पनि पार्टी पार्टीमा झगडा गरेर बसेका छन्, उनीहरू स्वार्थका लागि लडिरहेका छन्,’ केसी भन्छिन् । भरत खत्रीको विचारमा विकास देशको माटो सुहाउँदो हुनुपर्छ ।

१० दिनमा विद्यार्थीहरू ‘सोसलाइज्ड’ भएर फर्किन्छन् : डा. संग्रौला

घर छाडेर आवासीय अध्ययनमा आएका विद्यार्थीले घरपरिवार मिस नगरुन् भनेर उत्तिकै ख्याल गरिएको छ । ‘जंक फूड’ निषेधित छ । मौलिक नेपाली खानामा साग छुट्दैन ।

‘यसअघिका समूहका विद्यार्थीहरू यहाँबाट फर्केपछि उनीहरूको आनीबानीमा आमूल परिवर्तन आएको अभिभावकले ‘फीडब्याक’ दिनुभएको छ । विद्यार्थीहरू सामाजिक भएका छन्, घरमा हजुरबुवाआमासँग अन्तर्क्रिया गर्ने र घरमा आउने पाहुनासँग बोल्ने भएका छन्,’ डा. संग्रौलाले भने ।

संग्रौलाका अनुसार काठमाडौं स्कूल अफ लमा अध्ययन गरेका विद्यार्थीमध्ये करीब २० प्रतिशत सरकारी सेवामा छन् । ‘१५० भन्दा बढी शाखा अधिकृत भएका छन्, उनीहरूको प्रोमोसन र्‍यापिट छ । ३५ वर्षको उमेरमा सहसचिव यहीका विद्यार्थी (सन्देश श्रेष्ठ) भएका छन्, जो १८ वर्ष सचिव रहन्छ । ३० प्रतिशत विद्यार्थी वित्तीय कर्पोरेट हाउसमा छन्,’ उनले भने ।