एक वर्षअघि एउटै घरमा चुल्हो बालिरहेका कम्युनिस्ट नेताहरू अहिले तीनतिर मुख फर्काइरहेका छन् । परिवारभित्र दाजुभाइले अंशवण्डा गरेजस्तै उनीहरूको तीन घरबार छ । उनीहरू छुट्टिएका मात्र छैनन्, एकअर्काप्रति शत्रुवत् व्यवहार गरिरहेका छन् । 

केपी ओली, पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ र माधव नेपालले अहिले स–साना खुद्रा पसलको रूपमा पार्टी चलाइरहेका छन् । तर, उनीहरूलाई राजनीतिक पसल धान्नै हम्मेहम्मे परिरहेको छ । कोरोना महामारीले व्यापार सुस्ताएजस्तो अहिले तीनैजना नेताको राजनीतिक पसल पनि सुस्ताइरहेको छ । 

हुन त एकीकृत ‘पसल’ बनाउने योजना सुनाएकै भरमा २०७४ को चुनावमा उनीहरूले राम्रो व्यापार गरेका थिए । त्यसबेला कमाएको नाफाको ब्याज उनीहरूले अहिलेसम्म उपभोग गरिरहेका छन् । जनतामाझ गरेको प्रतिबद्धताअनुसार एमाले र माओवादी केन्द्र गाभेर २०७५ जेठ ३ मा ‘नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी’ नामको ‘होलसेल’ बनाएका थिए, तर लामो समय टिकाउन सकेनन् ।

साढे दुई वर्षको सहयात्रामै एकअर्कामा विश्वास हरायो । राजनीतिक व्यापारको हिसाबकिताब मिल्न छाड्यो । एकले अर्कालाई हिसाब बिगारेको आरोप लगाए । सत्तोसराप गरे र फेरि खुद्रे पसलमै फर्किए । 

वैशाख ३० मा आउँदै गरेको चुनावी महोत्सवमा उनीहरू फेरि खुद्रे पसलको स्टल राख्ने तयारी गर्दैछन् । तर, यसपटकको महोत्सवमा उनीहरूले नाफा कमाउने त परको कुरा सावाँ नै जोगाउन धौ–धौ पर्ने अवस्था छ ।

मुख्य तीन नेताले ‘इगो’ व्यवस्थापन गर्न नसक्दा गत चुनावबाट आर्जेको राजनीति शक्ति नै धुलिसात भैसकेको छ । आगामी चुनावबाट राजनीतिक हैसियत थप क्षयीकरण हुने निश्चितप्रायः छ । तर, उनीहरूबीचको शत्रुवत् व्यवहार व्यवस्थापनको संकेत देखिँदैन ।

राजनीतिक विश्लेषक हरि रोका नेताहरूको फरक पृष्ठभूमि र ‘हैकमवादी’ सोचका कारण कम्युनिस्ट नेताहरूमा विग्रह आउने गरेको बताउँछन् ।

‘एउटासँग युद्ध हाँकेर आएको हुँ, म कमाण्ड गर्न सक्छु भन्ने छ । ज-जसले कमाण्ड मानेनन्, उनीहरू छाडेर हिँडे । उनलाई आफैँ सुपर हिरो हुँ भन्ने लाग्थ्यो र लागिरहेको छ । अर्कोसँग, मैले एमाले भन्ने पार्टी बनाएको हो, १५ वर्ष नेतृत्व गरेँ, अहिले अर्काले कब्जा गर्‍यो, मेरो कुनै भाउ राखेन भन्ने छ । सोही कारण अर्को पार्टी बनाए । अहिले जसले पार्टी (एमाले)मा हालिमुहाली गरिरहेको छ, उसलाई १४ वर्ष जेल बसेर, संघर्ष गरेर जितेर आएको हो, म भन्दा जान्ने बुझ्ने कोही छैन भन्ने लागेको छ’, रोका भन्छन्, ‘तर, उनीहरूको वैचारिक धरातल भने कमजोर छ । त्यसो हुँदा एकअर्कासँग मिल्न सकेनन् ।’

विचारधारात्मक कुरा नभएपछि र राजनीतिक मूल्य मान्यताले प्राथमिकता नपाएपछि यस्तो हुने रोकाको विश्लेषण छ । राजनीतिमा मूल्य मान्यताप्रति तीनवटै पार्टीका मुख्य नेतालाई मतलब नभएका कारण उनीहरू क्रमशः स्खलित हुँदै गएको रोका बताउँछन् ।

‘भएको मूल्य मान्यतालाई तिलाञ्जली दिने र नयाँ बनाउन पनि नलाग्ने भएपछि हुने बेमेल नै हो’, रोकाले भने । 

एमाले, माओवादी केन्द्र र नेकपा एकीकृत समाजवादीमा कुनै वैचारिक भिन्नता छैन, न त समसामयिक विषयवस्तुलाई हेर्ने दृष्टिकोण नै फरक छ । 

जस्तै, अमेरिकी आर्थिक सहयोगसम्बन्धी सम्झौता एमसीसीमा तीनवटै दल एउटै बिन्दुमा छन् । एमसीसी अनुमोदन गर्ने र कार्यान्वयन गर्नेमा तीनवटै दलको प्रतिबद्धता (स्वीकारे पनि, नस्वीकारे पनि) उस्तै छ ।

संसदीय प्रणालीलाई तीनवटै दलले प्रतिस्पर्धीरूपमा अपनाएका छन् । कतिपय संसदीय विकृतिमा पनि उनीहरू उत्तिकै प्रतिस्पर्धी छन् । तर, तीन नेतालाई एउटै छाताको ओत पर्याप्त भएको छैन ।

कम्युनिस्ट नेताहरूमा बरू आफू सिद्धिन, रित्तिन तयार हुने, तर एकअर्काको अस्तित्व स्वीकार नगर्ने अतिवादी सोच र व्यवहार हावी भएको देखिन्छ ।

यति बेला मुख्य कम्युनिस्ट पार्टीका नेताहरू अर्को पार्टीलाई दुश्मनको व्यवहार गरिरहेका छन् । 

एमालेका अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीले एकीकृत समाजवादीका नेताहरू उपस्थित भएको बैठक र कार्यक्रममा समेत उपस्थित हुन इन्कार गरिरहेका छन् । 

उनले एकीकृत समाजवादीप्रति ‘अछुत’ व्यवहार गरिरहेका छन् । 

एकीकृत समाजवादीका सांसदहरू उपस्थित भएको संसद् बैठकमा सहभागी नहुने, माधव नेपाल वा उनको पार्टीका नेताहरू सहभागी सर्वदलीय बैठकमा नबस्ने नीति ओलीको छ ।

एकीकृत समाजवादीको अस्तित्व नै मेटाइदिने प्रयासमा ओली छन्, जसका लागि उनले अदालतमा मुद्दा दर्ता गरेका छन् भने उनीहरूलाई अप्ठ्यारो पार्ने राजनीतिक अवसर खोजिरहेका छन् ।

एकीकृत समाजवादीका अध्यक्ष माधव नेपाल पनि निर्वाचनबाट एमालेलाई पत्तासाप गर्ने हुँकार गर्दै हिँडेका छन् ।  ओलीको व्यक्तिवादी चरित्रकै कारण छुट्टै पार्टी बनाउनुपरेको प्रस्टीकरण नेपालले दोहोर्‍याइरहन्छन् । 

एकीकृत समाजवादीलाई राजनीतिक रूपमा एमालेसँग जोगिँदै हिँड्नुपरेको छ । 

नेकपा एमाले र माओवादी केन्द्रबीचको सम्बन्ध पनि उत्तिकै तिक्तापूर्ण छ । ओली र प्रचण्डले सार्वजनिक मञ्चबाटै एकअर्कालाई सत्तोसराप गर्छन् । 

बरू एकीकृत समाजवादी र माओवादी केन्द्र बीचमा भने सुमधुर सम्बन्ध छ । सत्तारूढ गठबन्धनमा पनि उनीहरू दुई पार्टीबीच एजेन्डामा मतैक्यता खोज्ने प्रयास गरिरहेका हुन्छन् ।  

अहिलेका नेताहरूले प्रदर्शन गरेको व्यवहारले अरू सम्भावित असल नेतृत्वलाई बाटो छेकिरहने रोका बताउँछन् । 

‘पछिल्लो पुस्ताको नेतृत्वले प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने परिस्थिति बन्दैन । स्रोत, साधन, पहुँच सबैमा असहिष्णु नेतृत्वको कब्जा भएपछि पछिल्लो पुस्ता राजनीतिबाट बाहिरिन्छ । हैकम राख्न सक्ने अवस्थासम्म अघिल्लो नेताले नै नेतृत्व गरिरहन्छ । नयाँ नेतृत्व आउँदैन’, रोकाले भने ।

राजनीतिक विश्लेषक प्रा.डा.लोकराज बरालले नेताहरू आफ्नै व्यक्तिवादी सोचका कारण बर्बादीमा पर्ने गरेको बताए ।

‘नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीहरू कहिल्यै मिलेर रहेको इतिहास नै छैन । १५–२० चिरा परेकै छन् । एमाले र माओवादी मिलेपछि नयाँ इतिहास बन्ला कि भनेको त्यो तीन वर्ष पनि टिक्न सकेन । कम्युनिस्ट पार्टीमा नेताहरूको व्यक्तिवादी सोचका कारण यस्तो हुने गरेको छ’, बरालले भने ।

विचारमा स्पष्ट नभएका कारण पनि उनीहरूमा समस्या देखिने गरेको बराल बताउँछन् ।

‘नेपालमा कम्युनिस्टहरूले जीवनभर संसदीय व्यवस्थालाई गाली गरे, अहिले भैँसीले आहाल खेलेजस्तो संसद्मा डुबिरहेका छन् । उनीहरूमा वैचारिक स्पष्टता भएको भए यस्तो हुँदैनथ्यो’, उनले भने ।

विभक्त भएका तीन नेताहरू तत्कालै मिलिहाल्ने अवस्था नदेखेको उनी बताउँछन् ।

‘स्वार्थ नमिल्नेबित्तिकै छुट्टिने र स्वार्थ मिल्नेबित्तिकै एकीकृत हुने भएकाले यसै गर्लान् भन्न सकिन्न, तर उनीहरूको अहिलेको अवस्था हेर्दा मिलिहाल्छन् भन्ने अवस्था छैन’, बरालले भने ।

विश्लेषक रोका पनि तीन ठूला कम्युनिस्ट पार्टीहरूको वैचारिक धरातल कमजोर भएका कारण मिल्ने र छुट्टिने कुराको टुंगो नहुने बताउँछन् । 

‘जब आइडियोलोजीले काम गर्दैन, त्यतिबेला मिल्न केहीले छेक्दैन । अहिले माओवादीलाई कांग्रेससँग मिल्न के कुराले छेकेको छ ?’, रोकाले प्रश्न गरे ।

सगोत्री पार्टीका नेताहरू इगो साँध्न लागेपछि माओवादी केन्द्र र एकीकृत समाजवादीले विचार नै नमिल्ने कांग्रेससँग चुनावी सहकार्यको लोलोपोतो गरिरहेका छन् ।

कांग्रेसका नेताहरूले होच्याउने अभिव्यक्ति सार्वजनिक गरिरहँदा पनि प्रचण्ड र माधव नेपाल पार्टीको अस्तित्व रक्षाकै लागि कांग्रेससँग सहकार्य जारी राख्न बाध्य छन् । 

कांग्रेस उपसभापति धनराज गुरूङले त कांग्रेसलाई हात्ती र प्रचण्ड–माधव नेपाललाई चमेरोको संज्ञा दिएर हात्तीको कानमा चमेरो झुन्डिएर फोहोर गरिरहेको अभिव्यक्ति दिएका थिए । 

गत शनिवार राजधानीमा कांग्रेस निकट कर्मचारीहरूले आयोजना गरेको कार्यक्रममा गुरुङले प्रचण्ड–नेपाललाई होच्याएका थिए । 

आगामी चुनावमा कम्युनिस्ट पार्टीहरूबीचकै टकरावले उनीहरू थप कमजोर हुने र जुट्दा सशक्त शक्ति आर्जन हुने निश्चितप्रायः छ ।

यसमा तीनैजना नेता जानकार छन्, तर उनीहरूको व्यक्तिगत ‘इगो’ व्यवस्थापन हुन नसक्दा ओरालो यात्रा गर्न बाध्य छन् ।