मंसिर ३, २०८०
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
विदेशी मुद्रा सञ्चिति नै अर्थतन्त्रको अवस्था देखाउने एउटा चित्र हो । सामान्यतया धनी देशहरूमा ३ महिनाका लागि विदेशी मुद्राको सञ्चिति भए पनि पुग्छ । तर, नेपालजस्तो गरीब देशका लागि भने कम्तिमा ६ महिनाका लागि मौज्दात चाहिन्छ । हाम्रो अर्थतन्त्र आयातमुखी भएकाले विदेशी मुद्राको सञ्चितिलाई ६ महिनाबाट कम नगराउने गरी आगामी आर्थिक वर्षको मौद्रिक नीति आउनुपर्छ ।
जसरी गरीबले सुन लगाउँदा पित्तल हुन्छ र धनीले चाहिँ पित्तलै लगएपनि सुनै हो कि भन्ने हाम्रो समाज छ ।
त्यसैगरी मानसिकता पनि धनी र गरीब देशमा त्यस्तै हुन सक्छ । नेपालमा डलर सञ्चिति घट्दै गएको राष्ट्र बैंकको मासिक तथ्यांकले देखाएको छ ।
पछिल्लो समय प्रतितपत्र (एलसी)मा विदेशी मुद्रा सञ्चिति कम भएको कारण विना धितो यसलाई रिम्भुसमेत गरेर अन्तर्राष्ट्रिय निकायबाट सहयोग हुन थालेको छ । विदेशी मुद्रा घटिरहेको छ भनेर चिन्ता हुन थालेको विषय आउँदा यस्तो सहयोग पाउनु हाम्रा लागि सकारात्मक पाटो हो ।
नेपाल गरीब राष्ट्र भएकाले नेपालको विदेशी मुद्रा सञ्चिति अब घट्न नदिन प्रयास गर्नुपर्नेमा जोड भने दिनैपर्ने हुन्छ । अब पनि विदेशी मुद्राको सञ्चिति घट्यो भने विभिन्न खालको प्रश्न आउन सक्छ भने अनावश्यक त्रास र बजार हल्लाले झन् गाह्रो हुनसक्छ । त्यसो हुँदा आगामी आवको मौद्रिक नीतिले विदेशी मुद्राको सञ्चितिमा कडाइ गर्नुपर्छ । विदेशी मुद्राको सञ्चिति नघट्ने गरी मौद्रिक नीति आउनुपर्ने हुन्छ ।
आगामी मौद्रिक नीतिबाट सरकारले विलासिताको वस्तुको आयातमा थप कडाइ गर्नुपर्छ । अहिले नेपालमा मात्रै नभएर संसारभरी मूल्यवृद्धि भएको छ । अमेरिका जस्तो देशमा पनि ८ प्रतिशतसम्म मुद्रास्फीति पुगेको छ । यसलाई विकसित देशको चित्रको रूपमा बुझ्न सकिन्छ । यसको असर नेपाल र यस्तै अरू देशमा पर्नुलाई स्वाभाविक मानिन्छ ।
उपभोग्य वस्तुको प्रयोग बढ्दा आयात बढेर गएको छ भने मूल्य बढेका कारण थप विदेशी मुद्रा खर्च भइरहेको अवस्था छ ।
चालू आर्थिक वर्षको ११ महिनामा नेपालले १७ खर्ब ६३ अर्ब रुपैयाँको निर्यात गरेको छ । यो भनेको चालू आवमा देशले एक वर्षभरि खर्चन छुट्याएको बजेटभन्दा बढी हो । याे अवधिसम्मकाे व्यापार घाटा १५ खर्ब ७७ अर्ब रुपैयाँ पुगेको छ । विदेशी मुद्राको सञ्चिति भने राष्ट्र बैंकले जारी गरेको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार ९ अर्ब २८ करोड डलर (११ खर्ब ४६ अर्ब ८८ करोड रुपैयाँ) छ । यसले करीब साढे ६ महिनाका आयात धान्न पुग्छ ।
अहिले विदेशी मुद्रा घट्नुमा आयात बढ्नु र वस्तुको भाउ पनि बढ्नु हो । आयात बढेको देखिएको छ । त्यसको कारण बजारमा अहिले उपभोग्य वस्तुहरूको खरिद मूल्य नै बढ्नु पनि हो । इन्धनको भाउ नै हेर्ने भो भने कम्तिमा ५० प्रतिशत बढिसकेको छ । अहिलेको आवश्यकता भनेको हामी आक्रामक हुने होइन, कुन–कुन खर्च कटौती गर्न सकिन्छ, त्यो गर्नुपर्छ ।
एउटा उदाहरण फलफूल आयातलाई लिन सकिन्छ । अहिले फलफूल नेपालमा उत्पादन हुने मात्रै खाने नीति लिन सकिन्छ । बाहिरबाट कम आउने र खपत गर्ने निकायलाई अभाव पनि हुन नदिने व्यवस्था गर्नुपर्छ ।
बाहिरबाट आउने एभोकाडो कम परिमाणमा ल्याउने र त्यसको भन्सार बढी बनाउने गर्न सकिन्छ । पूरा नरोक्ने चाहिँ किनभने ५ तारे होटललाई खाँचो नहोस् । अरूले प्रयोग नगरे पनि हुने, केही समय नखाए पनि हुने वस्तुलाई आयातमा जोड नदिऔं । फाइभ स्टारको हकमा चाहिँ १ डलर बाहिर पठाएर ल्याएको वस्तुले ५ डलर आम्दानी हुन्छ भने त्यो किन रोक्ने भन्न खोजेको हो ।
विलासिताका वस्तु भन्दैमा पूर्णरूपमा रोक्नु हुँदैन । त्यसले नकारात्मक असर गर्छ । पूर्णरूपमा रोक्दा तस्करीबाट आउन सक्छ । त्यसो हो भने विदेशी मुद्रा बाहिरिने र हाम्रो राजस्व पनि गुम्ने हुन सक्छ । त्यसका लागि जुन वस्तु तस्करीबाट आउन सक्छ, त्यसका लागि भने वैधानिक बाटोबाटै निश्चित परिणाममा ल्याउन दिनुपर्छ । बरु विलासिताका वस्तुको भन्सार एकदमै धेरै भयो भन्ने गरी बढाउन चाहिँ सकिन्छ ।
एक वर्षलाई गाडी आयत रोक्ने
नेपालमा गाडी आयात पूर्ण रूपमा रोक्दा हुन्छ । अबको एक वर्ष गाडी नभित्र्याएर केही पनि बिग्रिँदैन । गाडी कुन ल्याउने कुन नल्याउने, भन्सार कति राख्ने भन्ने विषयमा भने सरकारले अध्ययन गर्नुपर्छ ।
अहिले इन्धन खपत बढेको र बढी पैसा बाहिरिएको अवस्थालाई दृष्टिगत गर्दै कारपुलिङ सिस्टममा जानुपर्छ । एउटै गाडीमा धेरै जनाले सवारी गर्ने व्यवस्था हुनुपर्छ । थोरै गाडीमा धेरै व्यक्ति कुदाउनुपर्छ, धेरै गाडीमा थोरै व्यक्ति होइन ।
विलासिताकै वस्तु मानिने सुन आयात नगर्दा पनि हुन्छ । आयात रोक्दा तस्करीमा आउने वस्तु छ र त्यसलाई रोक्न नसक्ने अवस्था छ भने परिमाण तोकेर आयात हुन दिनुपर्छ । यसो भयो भने अत्यावश्यकमा काम चल्छ ।
विदेशी मदिरा आयात नियन्त्रण गर्नु अर्को जरुरी विषय हुनसक्छ । यसका निम्ति पनि मदिराको भन्सार बढाएर कम परिमाणमा मात्रै आउने गराउन सकिन्छ ।
विदेशी मदिरा आम नेपालीले नखाए पनि हुन्छ, तर बढी पैसा खर्चेर खान सक्ने धनी र आतिथ्यताका लागि प्रयोग गर्न र तारे होटलमा खाँचो हुनु भएन ।
नेपालमा खर्च गर्न आएका पर्यटक र बढी पैसा तिरेर खान सक्ने धनी व्यक्तिले खाँदा केही फरक पर्दैन । मदिरा पूर्णरूपमा रोक्यो भने पनि तस्करीबाट भित्रन्छ । यसले न राजस्व बढ्छ न त विदेशी मुद्राको सञ्चिति नै घट्छ ।
यसर्थ राजस्वमा राम्रो योगदान गर्ने विलासिताका वस्तुहरूको आयात कम परिमाणमा मात्रै भएपनि गर्नुपर्ने हुन्छ । अबको मौद्रिक नीति विलासिताको वस्तु प्रयोगमा कसिलो, विदेशी मुद्रा सञ्चिति बढाउने र आन्तरिक उत्पादनमा जोड दिनसक्ने गरी नै आउनुपर्छ ।
अर्थतन्त्रमा संकट कम गर्न डलर सञ्चिति बढाउनुपर्छ । यसका लागि पर्यटक भित्र्याउने रणनीति अलि बढी सहज हुनुपर्छ । राष्ट्रिय ध्वजाबाहक नेपाल वायुसेवा निगम पूर्ण क्षमतामा चलाउनुपर्छ ।
यो वायुसेवालाई सरकारले एकदमै राम्रोसँग चलाउन सक्नुपर्छ । यसले राष्ट्रको साख बढाउँछ भने विदेशी मुद्रा भित्र्याउनमा पनि ठूलो योगदान गर्छ । साथै निजी क्षेत्रका वायुसेवालाई पूर्ण क्षमतामा चलाउने, छिमेकी देशमा जान सक्नेलाई त्यता पठाउनुपर्छ, जसले विदेशी मुद्रा बढाउन सहयोग गर्यो ।
सरकारले पर्यटनमा भिसा फ्री होइन, स्पेसल प्याकेज ल्याउनुपर्छ । ६ महिना हैन, ५ वर्षको भिसा दिने र विदेशी पर्यटकलाई आकर्षित गर्ने व्यवस्था हुनुपर्छ ।
विश्वभरी फैलिएका गैरआवासीय नेपालीलाई नेपालमै डलर खाता खोलेर पैसा जम्मा गर्ने व्यवस्थामा प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । विलासिताका वस्तु प्रयोग नगर्न प्रधानमन्त्री तहबाटै आह्वान गर्नुपर्छ । प्रधानमन्त्रीसहितका नेतृत्वतहबाटै विलासिताको वस्तुको प्रयोग कम गर्ने घोषणा गर्दै व्यावसायिक कार्यान्वयनमा बढी जोड दिनुपर्छ ।
इन्धनको खपत बढ्दा बढी पैसा बाहिरियो कम खपत गरौं भनेर नै सरकारले २ दिने बिदा दिएको थियो । त्यो बिदाको प्रभावकारिता अध्ययन भयो कि भएन ? आयल निगमले खपत घटेको भनिरहेको छ । यो बिदाकै कारणले अरू कति क्षेत्रमा लाभ भयो भनेर हेर्नुपर्ने थियो । सातामा २ दिन बिदालाई नेपालले सदुपयोग गर्न नसकेको हो । संसारभरी प्रभावकारी हुने, हाम्रोमा नहुने भन्ने हैन । यसका लागि शुक्रवार अतिरिक्त काम गरेर भएपनि त्यो दिनको काम बाँकी राख्नु हुँदैन । जसरी कोभिडको बेलामा वर्क फर्म होम गरेर इन्धनको वचत गरिएको थियो । सम्भव भएसम्मका कामलाई वर्क फर्म होममा प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।
इन्धनको निर्यात अझै बढाउनुपर्छ । हामीकोमा खपत नहुने सबै बिजुली निर्यात गर्ने वा नेपाली उद्योगहरूलाई नै बिजुली खपत गर्नेमा बढी जोड दिनुपर्छ । लोड म्यानेजमेन्टमा विद्युत् प्राधिकरणले ध्यान दिनुपर्छ ।
रेमिट्यान्स वैधानिक बाटोबाटै भित्र्याउनमा जोड दिने, हुन्डी कारोवार गर्नेलाई कारवाही नै गर्नुपर्छ । हुन्डीबाट कारोवार गर्नेलाई कडा दण्ड नदिएसम्म यो नियन्त्रण हुन सक्दैन ।
नेपालमा सिमेन्ट उद्योग पूर्ण क्षमतामा चलेका छैनन् । सिमेन्ट उद्योग पूर्ण क्षमतामा नै चलाउने, लागत खर्च घटाएर उत्पादन बढाउँदै निर्यातमा जोड दिनुपर्छ ।
नेपाल ऋण आउने, रेमिट्यान्स आउने भएर चलिरहेको हो । यसलाई व्यवस्थित बनाउनेसहितको अल्पकालीन काम गर्दा पनि धेरै हदसम्म प्रभावकारिता देखिन सक्छ ।
दीर्घकालीन योजनामा जोड
अर्थतन्त्र संकटतर्फ जान नदिन विभिन्न दीर्घकालीन योजना बनाउनुपर्छ । कर्मचारीतन्त्रलाई पुनरसंरचना गर्नेदेखि विदेशी लगानी भित्र्याउनमा एकद्वार नीति लिनेसम्ममा सहजीकरण गर्न सकिन्छ ।
विदेशी विमानस्थलमा आएदेखि सेवा सुविधामा सहजीकरण गर्नेसम्मको व्यवस्था यस्तो नीतिबाट हुनुपर्छ । विदेशी नेपाल आउँदा जतिबेला पनि सुविधा दिनसक्ने व्यवस्था हुनुपर्छ ।
ऊर्जा उत्पादनलाई बढाउनमा नै जोड दिनुपर्छ । बिजुलीमा नै खाना पकाउने भनेर बस्ने व्यवस्था सहजै हुने गरी प्रणालीको विकास गर्नुपर्छ ।
नेपालबाट भारत पढ्न जाने विद्यार्थीलाई रोक्ने र भारतीयलाई चाहिँ नेपालमा गुणस्तरीय शिक्षा दिएर आकर्षित गर्नुपर्ने हुनसक्छ ।
हाइभ्यालु चेनको क्षेत्रलाई बढाउनुपर्छ । बैंकको ब्याजदर घटाउनुपर्छ । आउँदो मौद्रिक नीतिमा जोखिम दर घटाउने पनि हुनुपर्छ । तरलतामा बैंक तथा वित्तीय संस्थाको नियम पूर्णरूपमा कार्यन्वयन गर्नुपर्छ । बैंक मर्जरमा बढी जोड दिने होइन निश्चित दायरा र मापदण्ड तोक्ने र त्यो पूरा गराउनमा नै जोड दिनुपर्नेसहितका काम गर्दा अर्थतन्त्रलाई अहिलेभन्दा बिग्रन नदिन र सुधार गर्न सकिन्छ ।
(लोकान्तरका लागि राजु बाँस्कोटासँग गरेको कुराकानीमा आधारित)
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
नेपालको निजामती सेवा (समग्र प्रशासन) कम व्यावसायिक भएको आरोप लाग्दै आएको छ । कर्मचारीहरूमा बुझाइको स्तर सतही देखिन थालेको छ । सकारात्मक सोच पनि खस्किएको छ । प्रस्तुतिमा आत्मविश्वास होइन, हीनभावना देखिन थालेको ...
निरन्तर १८ वर्ष लामो कन्जरभेटिभ पार्टीको सरकारलाई विस्थापित गर्दै लेबर पार्टीका नेता टोनी ब्लेयर सन् १९९७ को मे २ मा बेलायतको प्रधानमन्त्री बन्न सफल भएका थिए । लेबर पार्टीका नेता जोन स्मिथको निधनपश्चात पार्टीको ...
जनता समाजवादी पार्टीमा आएको विभाजन पहिलो पनि होइन र अन्तिम पनि होइन । राजनीतिक दलमा आएको विभाजनको लामो शृङ्खला हेर्ने हो भने पनि यो न पहिलो हो, न अन्तिम । दुःखद् कुरा के भने राजनीतिक दल विभाजनको नयाँ कोर्...