अर्घाखाँचीको पाणिनीमा यसपालि सुन्तला राम्रो फल्यो । यो हिउँदमा मौसम राम्रो हुँदा सुन्तलाको बोटले भुइँलाई छोलाजस्तो देखिएको थियो । पहेँलपुर थियो, पाणिनी ।

बुटवल, नेपालगञ्ज, नारायणगढ, दाङलगायत स्थानका होलसेल व्यापारीले बगैँचामै पुगेर किसानलाई ठूलो भाउ दिन थालिसकेको थिए । पालिकाभरका झण्डै ११० भन्दा बढी व्यावसायिक सुन्तला किसानले ८ करोड रूपैयाँ बराबरको सुन्तला बोटबाटै बिक्री गरे ।

त्यो बिक्रीबाट अधिकांशले ५ देखि ८ लाख रुपैयाँसम्मका दरले नगद गाउँमा भित्र्याए पनि, तर सुन्तला गाउँको रूपमा पहिचान बनाएको पाणिनी गाउँपालिका वडा नम्बर १ सिम्लेका चारजना व्यावसायिक सुन्तला किसानले अलि फरक सोच राखे । 

तीमध्येका खगेन्द्र पौडेलले गाउँकै वडा नम्बर २ पोखराथोकमा रहेको शिवशक्ति शीत भण्डार (कोल्ड स्टोर)मा सुन्तला राखेर ‘अफ सिजन’मा राम्रो मूल्यमा बिक्री गर्ने योजना बनाए ।

तीन पुस्तादेखि सुन्तला खेती गर्दै आएका पौडेलका ७०० बोट सुन्तला छन् । यो सिजनमा उनले झण्डै ९ लाखको सुन्तला बोटबाटै बिक्री गरिसकेका थिए । 

‘बाँकी ३८८ ‘क्रेट’ पुसको पहिलो साताबाट ‘कोल्ड स्टोर’मा जम्मा गर्न थालें । १५ गतेसम्म स्टोर गरिसकें । सुन्तला स्टोर गरेको २० दिन नपुग्दै सुन्तलामा कालो र हरियो ढुसी लागेको खबर आयो । ‘शीत भण्डारमा गएर हेर्दा सुन्तला ७५ प्रतिशत बिग्रिसकेको रहेछ,’ पौडेलले भने 

‘स्टोरेज गर्ने सबै मापदण्ड र प्रक्रिया पूरा गरेर राख्दा पनि ‘फंगस’ को समस्याले मेरो झण्डै ७  लाख रूपैयाँ बराबरको सुन्तला नोक्सान भयो,’ खगेन्द्र भन्छन्, ‘तीन वर्ष अघिदेखि सञ्चालनमा आएको ‘कोल्ड स्टोर’ले हरेक वर्ष किसानका सुन्तला कुहायो । अब उपयोगभन्दा यसबाट टाढै रहनुपर्ने देखियो ।’

सुन्तला यसरी गुमाउने खगेन्द्र एक्ला होइनन् । शीत भण्डारमा राखिएका ९० टन सुन्तलामध्ये ६३ टन कुहिएर फालिएको छ । बाँकी रहेका २५ प्रतिशत सुन्तला किसानले हतार–हतार बजारमा पठाइरहेका छन् ।

७० प्रतिशत लुम्बिनी प्रदेश कृषि निर्देशनालय र ३० प्रतिशत किसानले लगानी गरी ३ करोड रूपैयाँमा गाउँमा बनेको शीत भण्डारले सुन्तलाको ‘पकेट क्षेत्र’ पाणिनीको समग्र कृषि क्षेत्रलाई टेवा दिने अपेक्षा थियो । तर, शीत भण्डारको सही व्यवस्थापन नहुँदा किसानको पसिनाको मूल्य गुमेको छ भने ‘कोल्ड स्टोर’को उपयोगितामा पनि प्रश्न उब्जिएको छ ।

पछिल्लो समय व्यावसायिक रूपमा उत्पादन गरिँदै आएको सुन्तला अर्घाखाँचीका धेरै किसानको प्रमुख आयस्रोत बनेको छ ।

‘सुन्तला खेतीमा हाम्रो इतिहास जोडिएको छ,’ सोही गाउँका अर्का किसान चिरञ्जीवी पौडेल भन्छन्, ‘वि.सं.२०२७ सालदेखि हाम्रो बाबाले नर्सरी हुँदै सुन्तला खेती थाल्नुभएको हो, अहिले हाम्रो ८०० बोट सुन्तला छ ।’

यो हिउँदमा १० लाखको सुन्तला बिक्री गरिएको उनले बताए । 

‘९०० क्रेट सुन्तला कोल्ड स्टोरमा राखेर राम्रो मूल्य लिने सोच थियो । तर, कोल्ड स्टोरले डुबायो,’ चिरञ्जीवी भन्छन्, ‘केही राम्रो कमाइ होला भनेर कोल्ड स्टोरमा राखेको सुन्तला बिग्रिएर सबै डुब्यो ।’

उनले आगामी वर्षदेखि कोल्डस्टोरमा नराखी सुन्तला सिधै बजार पठाउने मन बनाएका छन् । ‘अहिलेकै बोटले अर्को वर्ष पनि फल देलान् । जति गुमाएँ, सुन्तलाबाटै कमाउँछु । अर्को वर्षबाट यस्ता कामविहीन ‘कोल्ड स्टोर’बारे सोच्दा पनि सोच्दिनँ,’ चिरञ्जीवी भन्छन् । 

पणिनीका किसानका लागि सुन्तला प्रमुख नगदेबाली हो ।

लुम्बिनीमा उत्पादन हुने कूल सुन्तलाको ३५ प्रतिशत योगदान पाणिनीको सुन्तलाले पुर्‍याउँछ । ‘७५ दिन सुन्तला ढुक्कसँग राख्नुहोस्, बिग्रिँदैन भनेर विज्ञले भनेपछि कोल्ड स्टोरमा सुन्तला राखें,’ अर्का किसान रेवती पौडेल भन्छन, ‘९१९ क्रेट सुन्तला राखेको १५ दिन नहुँदै बिग्रियो । नोक्सान कम गर्दै मूल्य बढाउने सोचले स्टोर गरेका सुन्तला धेरैजसो कामै लागेनन् । कोल्ड स्टोरको सुन्तलामा संक्रमण फैलिएछ ।’ 

रेवतीजस्तै अर्का किसान मानबहादुर श्रेष्ठको पनि १ हजार ‘क्रेट’ सुन्तलामध्ये ७० प्रतिशत कुहिएको छ । उनले पनि ठूलो नोक्सानी व्यहोरेका छन् ।

कोल्ड स्टोरले धोका दियो कि किसानले राख्न जानेनन् ?

तीन वर्षअघि निर्माण सम्पन्न भएर सञ्चालनमा आएको कोल्ड स्टोरमा पहिलो वर्ष राखिएका सुन्तला पनि कुहिएका थिए । दोस्रो वर्ष पनि त्यही समस्या दोहोरियो । कृषि निर्देशनालय लुम्बिनीले किसानलाई तालिम दिएर आफूहरूले भनेअनुसार राखेमा समस्या नहुने भनी ढुक्क बनाएको थियो ।

त्यसपछि खगेन्द्र, चिरञ्जीवी, रेवती र मानबहादुर सुन्तला स्टोरेज गर्न राजी भएका थिए । त्यही स्मरण गर्दै जिरञ्जीवी भन्छन्, ‘लगातार सुन्तला बिग्रिएपछि हामीले राख्दैनौं भन्दा शतप्रतिशत सुरक्षित हुन्छ भनेर तालिम दिएपछि राखियो । तर, विज्ञ आएर अध्ययन गर्दा हामीलाई नै राख्न नजानेर बिग्रियो भनेर उम्किन्छन्, अब स्टोरमा सुन्तला राखिँदैन ।’

कोल्ड स्टोरमा आलु राख्दा समस्या आएको थिएन । ३०० मेट्रिक टन क्षमताको कोल्ड स्टोर पालिकाभरका किसानलाई लक्षित गरी बनाइएको हो । ‘कोल्ड स्टोरले किसानलाई धोका दियो । ग्रेडिङ गरेर राख्दा पनि समस्या आयो,’ खगेन्द्रले भने । 

स्टोरमा राखेका १० लाखभन्दा बढीका सुन्तला कुहिएपछि आफू ठूलो तनावमा परेको मानबहादुरले बताए ।

सबै शीत भण्डारको उपयोगमा खतराः कृषि सचिव 

लुम्बिनीमा २० भन्दा बढी शीत भण्डार सञ्चालनमा छन् । ती सबैजसोमा प्रदेश सरकारको लगानी छ । कृषि प्रबर्द्धनका लागि बनेका कोल्ड स्टोर धेरै उपयोगमा छैनन् । उपयोगमा आएका दुई/चारवटामा पनि समस्या देखिएपछि यसको उपयोगमै खतरा देखिएको छ । भूमि व्यवस्था तथा कृषि मन्त्रालय लुम्बिनीका सचिव यामनारायण देवकोटाले कोल्ड स्टोर सञ्चालनबारे प्रदेशका धेरै ज्ञान केन्द्र सहकारीहरू सिकाइमा रहेको बताए । 

‘कोल्ड स्टोरमा राखिएका सुन्तला कुहिनु दुःखद् कुरा हो,’ सचिव देवकोटा भन्छन्, ‘कोल्ड स्टोर हाम्रो नयाँ प्रयोग हो । यसअघि कुहिएको फलफूलका जीवाणु पूर्णरूपमा हट्न नसक्दा सरेको हुन सक्छ । हामीले किसानलाई विज्ञसहित तालिम पनि दिएका हौं ।’ 

तर, देवकोटाले कुहिएका सुन्तलाको क्षतिपूर्तिबापत किसानलाई अहिलेकै अवस्था आर्थिक सहयोग गर्न सक्ने अवस्थामा नरहेको स्पष्ट पारे । 

स्टोरेजमा मापदण्ड पूरा नगर्दा समस्याः विज्ञ 

नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क) का कृषि वैज्ञानिक डा. उमेशचन्द्र आचार्यले तीन तहको कमजोरीकै कारण स्टोरेज गरेको सुन्तलामा समस्या आएको बताए ।

‘भण्डार गर्ने सुन्तला खाली हातले टिप्नु हुँदैन, शीत परेको बेला टिप्नु हुँदैन, भेटनुभन्दा माथिबाट कैँचीले काट्नुपर्छ । क्रेटमा निर्मलीकरण गरी ओभानो बनाउनुपर्ने हुन्छ,’ आचार्यले लोकान्तरसँग भने, ‘किसानले सबै मापदण्ड पूरा नगर्दा समस्या आएको हाम्रो अनुसन्धानबाट देखियो ।’

शीत भण्डारलाई पनि पूर्ण रूपमा निर्मलीकरण नगरेको देखिएको उनले बताए । तीन वर्षअघिका रोग राम्रोसँग सफा नहुँदा अहिलेको सुन्तलामा पनि सरेको उनको भनाइ छ ।

सुन्तला पाकेपछि टिप्ने फल हो । सुन्तला तीन महिनासम्म स्टोर गर्न सकिन्छ । तर, किसानहरू विज्ञले देखाएको दोष स्वीकार गर्न तयार देखिँदैनन् । तालिम दिएअनुसार नै स्टोरेज गरेको उनीहरूको भनाइ छ ।

पहाडमा खाद्य बालीलाई बाँदरले हैरान बनाएपछि किसानहरू सुन्तला खेतीतर्फ आकर्षित छन् ।

नेपालको मध्यपहाडी क्षेत्र र समुद्री सतहभन्दा आठ सयदेखि २ हजार चारसय मिटरसम्मको उचाइमा सुन्तला खेती हुने गरेको छ । अर्घाखाँचीमा मात्रै यो वर्ष ३० करोड बराबरको सुन्तला उत्पादन भएको थियो ।