गरे के हुन्न भन्ने अठोटका साथ सम्भावनाको खोजीमै रमाएका एक युवा हुन्, कैलालीको गोदावरी नगरपालिका–२ उत्तर वनखेतका ४६ वर्षीय मीनराज जोशी ।

व्यावसायिक पशुपालनमा कम्मर कसेरै लागेका उनी पछिल्लो १ वर्षयता अजोला अर्थात् पानीमा तैरिने जलीय वनस्पति लेउ खेतीमा भविष्य खोजिरहेका छन् ।

व्यावसायिक पशुपालन व्यवसायलाई उचाइमा पुर्‍याउन व्यावसायिक लेउ उत्पादनमा हात हालेको उनी बताउँछन् ।

‘पशु चौपायालाई कस्तो आहार दिए, उनीहरूको स्वास्थ्य कस्तो हुन्छ, उत्पादन कस्तो हुनुपर्छ भन्नेबारे जनचेतना किसानमा बढ्दै गएको छ,’ उनी भन्छन्, ‘विषादी र रसायनरहित खाना खाने र बाँच्ने अभियान हो । मान्छे जति कमाएर पनि बाँच्न सकेका छैनन् । खाएर ट्वाइलेट बस्नलाई मात्रै होइन । हामीले थोरै कमाएर समाजमा केही गर्नुपर्छ । केही परिवर्तन गर्नुपर्छ भनेर लागेका हौं ।’

कृषक जोशीका अनुसार अजोला खेती नेपालको हकमा एकदमै नयाँ खेती हो । पशुचौपायाको पोषणयुक्त दानाको रुपमा प्रयोग हुने अजोला खेती गर्ने किसान नेपालमा हालसम्म औंलामा गन्ने संख्यामा छन् । अजोला खेती सम्बन्धी इन्टरनेटमा भएको सामग्री हेरेर यता खेतीको शुरूवात गरेको उनको खेतीले क्रमिक रुपमा गति लिन थालेको छ ।

उनले २० फिट लामो ४ फिट चौडाइ भएको ४ वटा ट्यांकीमा अजोला खेती गरेका छन् । अजोलाको आहारले पशुचौपायमा राम्रो सुधार आएको भनेर वैज्ञानिक परीक्षणबाट समेत पुुष्टि भइसकेको उनी बताउँछन् ।

नेपाल पशुपन्छी स्रोत व्यवस्थापन तथा प्रवद्र्धन कार्यालय ललितपुरको विज्ञ टोलीले दैनिक रुपमा अजोलाको आहार गरेका पशुको परीक्षण गरेको बताउँदै कृषक जोशी भन्छन्, ‘हामीले ४ वटा गाईलाई अजोला खुवाएर र ४ वटा गाईलाई नखुवाएर हप्ता दिनसम्म प्रयोगात्मक परीक्षण गरेका थियौं । खाएको गाईमा कस्तो र नखाएको गाईमा कस्तो परिणाम दिन्छ भन्ने जान्नलाई परीक्षण गर्‍यौं ।’

उनको अनुसार १ हप्ताको परीक्षणको क्रममा अजोला सेवन गरेका गाईहरूमा १० प्रतिशत दूधको मात्रा बढ्नुको साथै ल्याक्टो फ्याटको मात्रा समेत बढेको पाइएको थियो ।

अजोला कम समय र कम स्थानमा गर्न सकिने सम्भावनायुक्त खेती हो । जुन सफा ट्यांकी वा खाल्डोमा समेत गर्न सकिन्छ । अजोला खेतीबारे उल्लेख गर्दै जोशीले १ किलो बिउबाट १ हप्तामा पूरै ट्यांकी अजोलाले भरिने र बिउ हालेको ७ दिनदेखि १५ दिनको अवधिमा उत्पादन लिन सकिने बताउँछन् ।

अजोलाको आहार दुधालु पशुचौपायाको लागि लाभदायक रहनुको साथै पशुचौपायामा बाँझोपन समेत न्यून गराउने गुण रहेको बताइन्छ । उनका अनुसार बंगुर, बोइलर, बाख्रा, माछा, गाईभैंसीको आहारको रुपमा अजोला प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

बहुव्यावसायिक पशुपालनमा सक्रिय उनले आफ्ना पशुहरूको आहारको रुपमा अजोला प्रयोग गर्नुको साथै बिक्री वितरण गर्दै आएका छन् । पशुपालक कृषकले अजोलाको माग गरेपछि प्रतिकिलो ५ सय रुपैयाँका दरले बिउको रुपमा बिक्री गर्दै आएको कृषक जोशी बताउँछन् ।

कृषिजन्य व्यवसायमा विविधता

अजोला मात्रै होइन, कृषक जोशीले स्थानीय एक क्याम्पसको २० विघा जमिन लिजमा लिएर लामो समयदेखि व्यावसायिक रुपमा बहुवर्षीय र मौसमी जातको घाँसखेती गर्दै आएका छन् । जुन घाँसका बेर्ना सुदूरपश्चिमभर कृषकलाई बिक्री वितरण गर्दै आएको उनी सुनाउँछन् । 

उनको व्यवसाय यतिमा सीमित भएन, उनले लामो समयदेखि व्यावसायिक रुपमा गाई, भैंसी र बाख्रा समेत पालन गर्दै आएका छन् । सुदूरपश्चिम कृषि तथा पशु विकास फर्म प्रालि सञ्चालन गर्दै आएका उनले व्यावसायिक रुपमा २०७२ देखि बहुपशुपालनयुक्त खेती गर्दै आएका हुन् ।

हाल आफ्नो फर्ममा २० वटा गाईभैंसी र १७० वटा बाख्रा रहेको बताउँदै उनले वार्षिक कारोबारको करीब ३० लाखसम्म बचत गर्दै आएको सुनाउँछन् ।

गोबरमल प्रशोधनको थालनी

कृषि क्षेत्रभित्र अनेकथरी सम्भावना देखेका कृषक जोशीले अजोलासहित घाँस खेती र पशुपालनबाट अघाएका छैनन् । उनले आफ्नै फर्मभित्र उत्पादन हुने फोहोरलाई व्यवस्थापन गरी मोहर बनाउने कार्यमा समेत तल्लिन छन् । केही समययता उनी गोठबाट निस्कने गोबरसहित मलमुत्र प्रशोधनमा समेत जुटेका हुन् ।

१० लाखको लागतमा उनले गोबर प्रशोधन केन्द्र स्थापना गरेका छन् । जुन प्रशोधन केन्द्रमार्फत ताजा गोबरलाई १ हप्तादेखि १५ दिनभित्र खेतबारीमा प्रयोग गर्न सकिने बनाइने उनको भनाइ छ ।

‘गाईभैंसी पखालेर गएको मलमुत्र प्रशोधन कार्य थालेका छौं । सामान्यतया त्यसरी निस्कने मलमुत्र महिनौ बढी दिनपछि मात्रै प्रयोग गर्न लायक हुन्छ तर प्रशोधन केन्द्रबाट प्रशोधित भई निस्कने पानी र ठोस वस्तु १५ दिनभित्र प्रयोग गर्न सकिन्छ,’ उनले भने ।

तर प्राविधिक ज्ञानको कमीले प्रशोधित मलले पूर्णता पाउन बाँकी रहेको उनी बताउँछन् । ‘प्रशोधित गोबर कस्तो हुनुपर्छ, के–के तत्व हुनुपर्छ, कति मात्रामा सुख्खा र चिस्यानको मात्रा राख्नुपर्छ भन्नेबारे परीक्षण गर्न बाँकी छ ।प्राविधिक ज्ञानको कमीले ढिलो भएपनि गोबरबाट मात्रै मल तयार गरिरहेका छौं । हाल आफ्नै बारीमा प्रयोग गर्दै आएका छौं,’ उनले भने । सो प्रशोधित गोबर मलले चाँडै नै बजार पाउने उनले आशा व्यक्त गरेका छन् ।

कृषि क्षेत्र सम्भावनाको खानी रहेको बताउने उनी फर्मलाई तालिम केन्द्रको रुपमा विकास गर्ने योजनामा छन् । कतिपय संघसंस्थाबाट हाल पनि फर्मलाई तालिम केन्द्रको रुपमा प्रयोग गरेको सुनाउँदै उनले भविष्यमा सुदूरपश्चिममै नमूना फर्म बनाउने सपना बुनेका हुन् ।

कृषि क्षेत्र रोजगारीको सम्भावनाको क्षेत्र रहेको बताउँदै उनी भन्छन्, ‘हाम्रा युवाहरूमा केवल इच्छाशक्तिको कमी छ । नत्र सम्भावना देशभित्रै छ । हाम्रो अभियान युवाहरूलाई विदेश पलयनबाट रोक्ने पनि हो । हामीसँग सुन भएर पनि बाह्य देशमा नून खोज्न गइरहेका छौं ।’

कृषि कर्ममै होमिएका उनको छिमेकीका साथै हाल परिवारजन समेत कृषि कर्ममै संलग्न हुँदै गएका छन् । उनको जेठो छोरा टेकेन्द्र जोशी आईएस्सी एजी र कान्छो छोरा जनक जोशी जेटीए अध्ययनरत छन् । जनक जोशीले बाबुले थालेको आधुनिक कृषि पेशामा नै भविष्य देखेको बताउँछन् । 

झोले प्रवृत्तिले हैरानी

सुदूरपश्चिममै व्यावसायिक कृषि कर्ममा अग्रपंक्तिमा रहेका जोशीलाई राजनीतिक पद्धतिले भने हैरान बनाएको छ । उनी भन्छन्, ‘मुलुकको बिडम्बना मान्नुपर्छ । जो नेता र कर्मचारीलाई खुशी बनाएको छ, झोला बोकेको छ, उसैले कृषिका अनुदान कुम्ल्याएको छ तर जो वास्तविक गरिखाने किसान हो, उ राज्यको सेवा सुुविधाबाट वञ्चित छ । यो हालतले कसरी होला, मुलुकमा कृषि क्रान्ति ?’