विज्ञान–प्रविधिको कब्जामा जाँदै गरेको समाज नै भोलि ‘ह्याकिङ’ भयो भने ?

बीसौं शताब्दी सकिएर विश्व एक्काइसौं शताब्दीमा प्रवेश गर्नै लाग्दा विचारक, चिन्तक, अन्वेषक र आविस्कारकहरू आउने शताब्दी कसरी अघिल्लोभन्दा राम्रो बनाउने भनेर आ–आफ्नै कार्यमा व्यस्त थिए । अघिल्लाभन्दा पछिल्ला दिनहरू उपलब्धिमूलक बनाउन लागिपर्नु मानवीय स्वभाव र विकासको नियम पनि हो ।

तेस्रो औद्योगिक क्रान्तिले सघाइरहेको थियो नयाँ–नयाँ उपलब्धिलाई, शितयुद्धको अन्त भई लोकतान्त्रिक उदारवादले लगभग विश्वलाई राज गरिरहेको थियो । मुलुकहरूबीचको प्रतिस्पर्धा विकास र समृद्धितर्फ थियो, प्रतिस्पर्धा साथसाथै सहकार्यले गरीबी, असमानता, आतंकवाद, महामारी र विपत्तिलाई न्यून गर्ने एजेण्डा थियो । सर्वसाधाण शताब्दीका स्वादहरू कस्ता हुने हुन् भन्नेमा उत्साहसाथ कौतुहल राख्दै थिए । विचारक एवं अनुसन्धानकर्ता उपलब्धि र आविस्कारका अनुमान गरिरहेका थिए । ती अनुमान अस्वाभाविक र असम्भव प्रकृतिका त छँदै थिए, कतिपय त श्वेरकल्पना जस्तै । ती अनुमान अपेक्षा र लालसा थिए । त्यसैले स्वाभाविकभन्दा श्वेरकल्पना नजिक रहनु स्वाभाविक थिए । भविष्य यस्तो हुनेछ भनेर भविष्यवाणी गर्न नसकिएपनि कल्पना गर्नु मानिसको अधिकार र स्वभाव दुवै हो ।

अहिले अघिल्लो शताब्दीमा कल्पना मात्र गरिने अन्तरिक्ष यात्रा पनि सहज रुपमा सम्भव भइसकेको छ । जैविक प्रविधि, क्लोनिङ, टेस्ट ट्यूब बच्चाको जन्मले प्रकृतिमाथि नै मानव प्रयत्नले चुनौती दिइसक्यो । गोलाद्र्धका एक कुनाका मानिस क्षणभरमा नै अर्को कुनामा रहेको आफन्तसँग हत्केलामा स्पर्श गरिरहेका छन् । ठूल्ठूला वार्ता र संवादका लागि हजारौं माइलको हवाई यात्रा तय गर्नुपर्दैन, भिडियो कन्फरेन्सले आफ्नै कार्यकक्षबाट सम्भव तुल्याइदियो ।

विचार र समाचार प्रवाहको मार्ग अनवरत खुला छ । आइफोन हराउँदा आइप्याडले लोकेसन ट्र्याक गर्न र कतिपय महत्त्वपूर्ण सूचना संरक्षण गर्न सकिने अन्तरसम्बन्ध स्थापित छ । यन्त्र–यन्त्रको सम्बन्धले एकले अर्कोको क्षतिलाई कसरी बचाउँछ भन्ने सानो उदाहरण मात्र हो यो । यस्ता कैयन उदाहरण छन् जसले कल्पनाका कुरालाई क्रमशः यथार्थमा साकार तुल्याँउदै ल्याएको छ । मानौं अब प्रविधिले संवेदना पाइसक्यो । प्रविधिले नै ठूलो र जटिल विश्वलाई सानो र सरल बनायो, विश्वलाई सानो सीमाभित्र खुम्च्याएर आफू अनुकूल उपयोग गर्न सम्भव तुल्यायो । 

अनुमान र कल्पना गरिएजस्तै कतिपय असम्भव भनिएका कुराहरू पहिलो शताब्दीको २० वर्षमा प्राप्त भइसकेको छ । शताब्दीका खुशीलाई सर्वसाधारणले रमाएर उपभोग गरिरहेका छन् । जोखिमका क्षेत्रहरू र धेरै परिश्रम चाहिने कामहरू यन्त्रले गर्न लागे । स्टोर विनाका स्टोरकिपर अनि आपूर्तिकर्ता बनेर अमेजन डटकम र अलिबाबाहरू तहल्का मच्चाइरहेका छन् । सस्तो र स्तरीय सेवा–वस्तु उपभोग गर्न भूगोलको अवरोध छैन । भूमि नभएर भोकै बस्नुपर्ने अवस्था पनि छैन, पाइप खेती भइरहेको छ । नजाने भोलि ज्यान नभएको माम्सपदार्थ र स्पेशखेतीको व्यापारिक प्रयोग हुनेछ । विचारकहरू विचार गरिरहेका छन्, डिस्रप्टिभ विचारहरू छताछुल्ल छन् । नजाने विचारको विस्फोटले पृथ्वीलाई भूस्वर्ग बनाउन अनुसन्धानकर्ता र आविस्कारक विचारलाई प्रयोगशालामा परीक्षण गरिरहेका छन् ।

विचारका प्रयोगशालाहरू कतिपय असम्भवलाई सम्भवमा बदल्ने कारखाना हुन् । उपभोक्तहरू उपलब्धिको थोरै अंशमै स्वादिएका र रमाएका छन् । जताततै अवसरै अवसर छ । शताब्दीका पुस्ताहरू भाग्यमानी देखिएका छन् । लाग्छ मानव जातिले प्रकृति र ईश्वरमाथि विजय हासिल गरिसक्यो । कल्पनाको स्वर्ग अब हाम्रो धर्तीमा झरिसक्यो । असिम अवसर र सुखको अवस्था नै स्वर्ग हो भने मानव प्रयत्नले त्यसलाई आप्mनै जीवनमा र अनुभूतिमा सम्भव तुल्याइदिएको छ । यो चाहिँ कल्पनाको होइन, यथार्थको स्वर्ग हो । कल्पनाको स्वर्ग छ/छैन, यथार्थमा चाहिँ स्वर्ग भेटिएको छ । 

उपलब्धि र अवसरको स्वादमा रमाएको मानवपुस्ता कल्पनै गर्न नसकिने चुनौतीतिर पनि धकेलिँदै छ । बीसौं शताब्दीमा न्याय र समानताको अर्थ जे थियो, आनका तान फेरिएको छ । सबैलाई समान व्यवहार गरेर वा कसैलाई विशेष अवसर दिएर अब न्याय र समानताको माने पूरा हुँदैन । सशक्तीकरणका प्रक्रिया फेरिएका छन्, शिक्षा र चेतना मात्र यसको हतियार होइन । सम्बन्ध प्रणाली यान्त्रिक बन्दैछ । समवेदना र अनुभूतिलाई यन्त्रले विस्थापित गरिसक्यो ।

उत्पादन संगठन बदलिएका छन् । उद्यमी र लगानीकर्ताहरू बदलिएका छन् । क्यालिफोर्निया र फ्रेङ्कफर्टका जाइन्टहरू शांघाइ र आदिस अवावामा फिजिएका छन् । वालमार्टको अर्थशास्त्र डेनमार्कको भन्दा ठूलो भइसक्यो । कुन उद्यम कसले कहाँ सञ्चालन गरेको छ, त्यति धेरै वास्ताको विषय अब रहेन । आर्थिक प्रणाली सञ्चालनमा आदम स्मीथका नियमहरू काम लाग्न छाडे । कार्यालय सञ्चालनमा म्याक्स वेवरका सिद्धान्त थोत्रा भए । शासन प्रणाली पनि बदलियो । विश्व चौथो औद्योगिक क्रान्तिको संघारमा छ र त्यसलाई निर्देश गर्नसक्ने राजनैतिक प्रणाली नै निर्माण भएन । राजनेताहरू पपुलिज्ममा मख्ख छन् तर आफूले शासकीय क्षमता स्वाट्टै गुमाएकोमा जानकार छैनन् । विश्वव्यापीकृत अर्थतन्त्र र उदारीकृत राजनीतिबीच वास्तविक अन्तर्क्रिया नै हुन सकेन । विश्वव्यापीकृत (उदारीकृत) राजनीति र स्थानीय अर्थतन्त्रबीचको नाता पनि स्थापना भएन । विश्व बदलिएको, उत्पादन र आपूर्ति शृंखला बदलिएकोमा त्यसैमा मख्ख छन् तर आफूहरूले नियमन र निर्देशन क्षमता कति अघिदेखि गमाइरहेकोमा अन्जान छन् । 

नेतामा लामो दूरीको दृष्टि छैन । राजनीति भिजनलेस र अब्सोलेट भएको छ । विविधतालाई लोकतन्त्र भनिएको थियो, विविधताको अर्थ अब जातजाति, लिङ्ग, सम्प्रदाय र संस्कृतिको पहिचानभन्दा गहिरो र फराकिलो बन्दैछ । विविधता डाटा र एप्ससँग नजिकिएको छ, जसलाई सम्बोधन गर्ने विधि र संयन्त्रका जिम्मा पनि यन्त्रलाई लगाउनुपर्ने भएको छ । धेरै धन थोरैमा केन्द्रित हुँदैछ । सूचना (शक्ति) हतियार बन्दैछ । केही विगहाउस संसारका सबै सूचनामाथि धावा बोल्दैछन् । थोरै स्थान डाटा हटप्लेसमा परिणत हुँदैछन् । निजी निर्णयमाथि यन्त्रको हाबी हुँदैछ, जसले मानवीय अनुभूति र निजत्व विस्थापित गर्दैछ । मानिसका दिनचर्या, कार्यव्यवहार, शासन प्रणाली, शिक्षा, साहित्य, कला यावत सबै बदलिएका छन् । औपचारिक समाज व्यवस्थापनमा राज्यको शक्ति छरिएको अनि निर्धो बन्दैछ । मानव मूल्य पनि प्रविधिका एप्स र भर्चुअल सञ्जालबाट (न) राम्ररी प्रभावित छ ।

यस शताब्दीका चर्चित विश्लेषक/विचारक युभल नोह हरारी सन् २०५० तिर विश्व समाज कस्तो बन्ला भन्ने निकै उत्साह र त्यत्तिकै भयावह चित्र प्रस्तुत गर्छन् । उनका अनुसार ‘हामीभन्दा अघिका मानिसले शोषणविरुद्ध संघर्ष गरेका थिए तर एक्काइसौं शताब्दीमा असान्दर्भिक हुनबाट बच्न मानिसले साच्चिकै ठूलो संघर्ष गर्नुपरेको छ’ । विचारकहरू डिस्रप्टिभ विचार दिइरहेका छन्, वैज्ञानिकहरू ती सबै पूरा गर्दैछन् । स्वचालित प्रविधिको विकास र त्यसमा पनि प्रविधि–प्रविधिबीचको अन्तर्क्रिया स्वचालित बन्दैछ । यसले मानव जीवनको आधारभूत अर्थ नै बदल्न सक्छ । मानिस भएर बाँच्न पनि उ एक्काइसौं शताब्दीसँग स्वाभाविक बन्न सक्नुपर्छ । उत्पादन, उपभोग, शिक्षा आर्जन, मनोरञ्जन, यात्रा, काम, कुराकानी आदि इत्यादि सबैमा अकल्पनीय अवस्थाको सिर्जना हुने पक्का छ । मिलेनिएल्सहरू अभ्यस्त होलान्, निरन्तर परिमार्जित र अनुकूलित होला तर असी, नब्बेको दशकसम्म जन्मेहुर्केकाहरू कतिपटक अनुकूलित हुने ? कसरी सम्भव छ ? किनकि स्वचालित प्रविधिको विकास एक पटक आएर शान्त हुने पानीको छाल होइन, यो निरन्तरको ज्वारभाटा हो, जसले समुद्रलाई नै उथलपुथल पार्छ । ज्ञान र प्रविधिले उत्पादन गरेको उपलब्धिलाई उपभोग गर्न पनि नजान्ने पुस्ता नै अस्वाभाविक पुस्ता हो । हरारीले यस पुस्तालाई ‘प्रयोजनहीन’ वर्ग भनेका छन् । के मानव पुस्तालाई प्रयोजनहीन भन्न मिल्छ ? वा पुस्ता अस्वाभाविक र प्रयोजनहीन हुन्छ ? के प्रविधिले मानव ‘स्व’ र ‘सत्ता’ माथि धावा बोल्न वा ध्वस्त पार्न हुन्छ ?

अझ केही गम्भीर चुनौतीका कुरा गरौं । रोबोटिकले सबै काम र कार्य अनुशासनमाथि कब्जा गर्दा जीवन प्रणाली कस्तो होला ? समाज व्यवस्था कस्तो होला ? राज्य व्यवस्था कस्तो होला ? चालकविहीन सवारीसाधनले इन्धन बचाउला, कुशलता बढाउला, दुर्घटना पनि घटाउला । कृतिम बौद्धिकता डाक्टर (एआइ डक्टर) र नर्सहरू रोग पहिचान, उपचार, शल्यक्रियामा निकै कुशलता देखाउने छन् । चलचित्र साइफाईका फिक्सन कथा कोठाभित्रै बन्ने छन् । गीतका कम्पोजहरू स्रोताको चाहना बुझेर नै रोबोटिकले पस्किनेछ । मनका भावना, विचार, रोस, आशक्ति, निष्ठा, लालसाहरू अरुले तत्काल बुझेपछि मानव स्व र निजत्व कसरी कायम गर्ने ? मानिसका २ प्रकारका क्षमता भौतिक र भावनाजन्य (फिजिकल र कग्निटिभ) मा भौतिक पक्षमा कृतिम बौद्धिकताले प्रभाव पार्दासम्म मख्ख मानव जाति भावनाजन्य कुराहरू पनि एआइलाई सुम्पन पुगी उसलाई नै सुपरह्यूम्यान बनाउने छ । नानोप्रविधि र व्यावहारिक अर्थशास्त्रमाथि विज्ञानले बेस्सरी धावाबोली मानिसहरू कसरी व्यवहार गर्छन्, सोच्छन् र स्वाद लिन्छन् भन्ने जानकारी सुपरह्यूम्यानले लिएपछि ह्यूमन ह्याकिङ नहोला भन्न सकिन्छ र ? मानव जीवनका सबै कुराहरू सिद्धान्त र सूत्रजस्ता सजिला हुने छैनन् । सबै कुरा डाटा, कम्प्युटर र जैविक ज्ञानले विस्थापित गर्नेछ । डिजिटल अधिनायकवादले भनिएका महाशक्ति राष्ट्रहरू कति निरीह बन्लान् ? एकवार कल्पना गरौं – कुनै कारण ब्याकअप नै नरहने गरी एआइ सिस्टम ध्वस्त भयो रे ! प्रणाली पुनःस्थापना कसरी गर्ने होला ? कति तवाही हुने होला ?

इन्फोटेक र बायोटेकले बदलिरहेको एक्काइसौं शताब्दी कति मानवीय र कति निमानवीकृत बनाउने ? कति सरल र कति जटिल बनाउने भन्ने कुरा स्वयं मानव र उसको व्यवहारमाथि भर पर्नेछ । किनकि उसले ईश्वर र प्रकृतिलाई जितिसकेको छ ।

([email protected])